________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચીત્રક કાલ વડે વલભીના આ પરરાષ્ટ્રિય વેપારનું સમર્થન થાય છે. એમાં કહ્યું છે કે વલભીને નાવિકપતિ ગૃહગુપ્ત કુબેર જેવો ધનસમૃદ્ધ હતો.૩૭ એને જમાઈ બલભદ્ર મધુમતી(મહુવા)ના સાર્થવાહને પુત્ર હતો અને એ ખેટકપુરમાં વેપાર કરી પુષ્કળ ધન કમાયો હતો. બહારના વેપારીઓ પણ આ પ્રદેશમાં આવતા હશે જ. કાશ્મીરના બે જૈન શ્રેષ્ઠીઓ અજિત અને રત્ન ઈ. સ. ૫૫૩ માં ગિરનાર આવ્યા હતા. ત્યાં તીર્થંકર નેમિનાથની લેખ્યમય મૂતિ ઓગળી જતી જોઈને એમણે મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું તથા પાષાણની નવીન મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠિત કરાવી હતી.૩૮ સુરાષ્ટ્રના ઘણા લોકો વેપારવણજ અને વહાણવટું કરતા હતા એમ યુવાન સ્વાંગ નેધે છે. પ્રદેશની ફળદ્રુપતા તેમજ વેપારી ખુશ્કીમાર્ગ અને જળમાર્ગની સરળતાને લીધે એ સમયે વલભી, સિંહપુર, મધુમતી, દીપ, દેવપત્તન, ગિરિનગર, દ્વારકા, હસ્તવપ્ર, નગરક, ખેટક, જંબુસર, નવસારિકા આદિ અનેક નગરને વિકાસ થયો હતે.૩૯ આનંદપુર પણ વેપારનું મોટું મથક હે જૈન સાહિત્યમાં એને “સ્થલપત્તન” કહેવામાં આવ્યું છે.૩૯. એમાંનાં કેટલાંક નગર સમૃદ્ધ બંદર પણ હતાં. જૈન “સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર ઉપરની શીલાંકદેવની વૃત્તિ(ઈ. સ. ના ૮ મા સૈકા આસપાસ)માં ઉદ્ધત થયેલા એક હાલરડામાં નપુર, હસ્તક૯૫, ગિરિપત્તન, સિંહપુર, કુક્ષિપુર, આયામુખ, શૌરિપુર અને કાન્યકુબ્ધનો ઉલ્લેખ છે. રડતા બાળકને આ બધાં નગરના રાજા તરીકે વર્ણવીને છાને રાખવાનો પ્રયાસ એમાં છે. આમાનું સિંહપુર એ સૌરાષ્ટ્રનું સિહોર હશે કે અગિયારમા તીર્થંકર શ્રેયાંસનાથના જન્મસ્થાન તરીકે પ્રસિદ્ધ સિંહપુર, સંભવતઃ વારાણસી પાસેનું જૈન તીર્થ સિંહપુરી, હશે એ પ્રશ્ન છે. સિંહપુર એ સિહોર હોય એ શક્ય છે, પણ એમાંનાં હસ્તકલ્પ અને ગિરિપત્તન એ નગરો તો નિઃશંકપણે ગુજરાતનાં છે.૪૧ હાલરડા જેવા લેકસાહિત્યમાં ઉલ્લેખ પામતાં નગરોની આબાદી નિર્વિવાદ છે એ કહેવાની ભાગ્યેજ જરૂર હોય. એક સંનિવેશમાં બે દરિદ્ર ભાઈઓ રહેતા હતા, તેઓએ સુરાષ્ટ્રમાં જઈને એક હજાર રૂપક ઉપાર્જિત કર્યા હતા એવું એક પ્રાચીન કથાનક જૈન આગમની ટીકાચૂર્ણિઓમાં છે ૪૨ એ પણ સુરાષ્ટ્રની વેપારી સમૃદ્ધિ બતાવે છે. તેલ ભરવા માટેનું વિશિષ્ટ પ્રકારનું માટીનું પાત્ર સૌરાષ્ટ્રમાં તેલકેલા' નામથી પ્રસિદ્ધ હતું; એ તૂટી ન જાય તેમજ ચેરાઈ ન જાય એ માટે એનું સારી રીતે સંગોપન કરવામાં આવતું હતું ૪૩ સાર્થ–વણઝારમાં કે સમુદ્રમાર્ગે તેલની નિકાસ માટે આવાં પાત્રોને ઉપયોગ થતો હશે એવું અનુમાન થઈ શકે. એનો અર્થ એ પણ થયો કે સુરાષ્ટ્રમાંથી એ કાલમાં પણ તેલની નિકાસ સારા પ્રમાણમાં હશે.
