________________
૧૦ મું]
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ [૧૫ વાત કરી છે. અનાજ અને ફળ બંનેનો પાક સારો થતો. ગુજરાતમાં કરી, નારિયેળ, ઊંચી જાતનાં લીંબુ અને મધની પુષ્કળ પેદાશ થતી હતી. કેટલેક સ્થાને શેરડી પણ ઉગાડવામાં આવતી હતી.૩૩
મૈત્રકકાલીનની ગુજરાતના હુન્નરઉદ્યોગો વિશે સાહિત્ય કે ઉત્કીર્ણ સામગ્રીમાંથી કે પુરાતન અવશેષમાંથી અલ્પ માહિતી મળે છે. દાનશાસનોમાં વહેંકિ (સુથાર) અને કુંભારને ઉલેખ છે. ઉખનનને પરિણામે મળેલી વિવિધ સામગ્રી ઉપરથી જણાય છે કે માટીકામને હુન્નર સારી રીતે ખીલેલ હતે. મોટાં વાસણો, કેડિયાં, નાળચાવાળાં વાસણો, લોટ, ભોટવા, ઘડા વગેરે અનેક પ્રકારનાં વાસણોના અવશેષ મળ્યા છે. સારી રીતે પકવેલાં આ વાસણની બહારની સપાટી લાલ રંગની અને પોલિશ કરેલી હોય છે અને એના ઉપર કેટલીક વાર કાળા પટા કે ફૂલવેલ વગેરેની ભાત હોય છે. માટીનાં વાસણેને આ પ્રકાર નિદાન ક્ષત્રપકાલથી પ્રચલિત હતો. વલભીનાં ખંડેરોમાં પકવેલી માટીના તથા જુદી જુદી જાતના કિંમતી પથ્થરોના ઘણા મણકા મળે છે. અકીક અને સ્ફટિકના મણકા તથા નંગ પણ એમાં છે. એમાંનાં કેટલાંક ઉપર વૃષભ ને ગરૂડ જેવાં શૈવ અને વૈષ્ણવ લાંછનોની બારીક આકૃતિઓ કોતરેલી હોય છે. વલભી-ભંગની અનુકૃતિમાં કાનૂની રત્નજડિત કાંસકીની વાત આવે છે તેને આ હુન્નરની દૃષ્ટિએ સૂચક ગણી શકાય. મળેલી પુરાતત્વીય સામગ્રીમાં કેટલાક મણકા પલિશ કર્યા વગરના, કેટલાક કાણું પાડ્યા વગરના, તો કેટલાક ઘડવામાં અધૂરા રહી ગયેલા મળ્યા છે એ બતાવે છે કે આ અત્રત્ય સ્થાનિક ઉદ્યોગ હતો.૩૪ હલાયુધની “અભિધાનરનમાલા' (ઈ. સ. ૯૦૦ આસપાસ) ઉપરથી જણાય છે કે સૌરાષ્ટ્ર કાંસાના ઉદ્યોગ માટે અને વંગ ત્રપુ–કલાઈ માટે પ્રખ્યાત હતો. કેશકારે “કાંસ્ય'ના પર્યાય તરીકે “સૌરાષ્ટ્રક' (ાંઠ્ય સૌરાષ્ટ્રમ્મુ-કાંડ ૨, શ્લોક ૧૫) અને “ત્રપુ’ના પર્યાય તરીકે ‘વંગ” આપે છે, એ બતાવે છે કે આ બે ચીજો તે તે પ્રદેશથી કેવી અભિન્ન ગણાતી હતી.૩૫
મૈત્રક રાજ્યનું પાટનગર વલભી એક કાળે બંદર હતું. ભાવનગર પાસેના હાથબ(હસ્તવપ્ર)ની ઉત્તરે આવેલી સમુદ્રની ખાડી એ સમયે વલભી સુધી ઊંડી હતી અને પાછળથી દસબાર માઈલ પુરાઈ ગયેલી હોઈ એના બારામાં હાલ ભાવનગર બંદર આવેલું છે. બૌદ્ધ ગ્રંથ “આયંમંજુશ્રીમૂલકલ્પમાં વલભીવાસીઓની સમુદ્રમાર્ગે દેશાંતરયાત્રાનો ઉલ્લેખ છે. એમાં કહ્યું છે કે વલભી. વાસીઓ સમુદ્ર ઓળંગીને શરા પહોંચ્યા હતા. વલભીને પ્રાય: એસીરિયા સાથે સીધા વેપારી સંબંધ હતા એ એનો અર્થ થઈ શકે. દંડીના દશકુમારચરિત'
