________________
૧૯૪] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[. લશ્કરી છાવણીઓમાંથી આપેલાં દાનપત્રોમાં શરદ, વસંત અને ગ્રીષ્મની તથા કોઈ વાર શિશિરની મિતિઓ જોવામાં આવે છે, પણ હેમંત અને વર્ષોની મિતિઓ દેખાતી નથી, કેમકે ઠંડી અને વરસાદની ઋતુઓ સ્વાભાવિક રીતે જ લશ્કરી કૂચને અનુકૂળ નહોતી.૨૮
અનુ-મૈત્રક કાલમાં ગુજરાતમાં કોઈ સ્થાનિક મહાસત્તા નહોતી તેમ એવી મહાસત્તાની ઉપસ્થિતિ થાય એવું રાજકીય કે લશ્કરી સંગઠન એછું હતું, પણ દક્ષિણના રાષ્ટ્ર અને ઉત્તરના ગુર્જર-પ્રતીહારોનાં બળવાન રાજ્યોને ગાઢ સં૫ક ગુજરાતને થયો હતો. અરબ વેપારી સુલેમાન(ઈ. સ. ૮૫૧)ના કથન મુજબ ઝુજ (અથવા કનોજના ગુર્જર) રાજ્યનું ઘડેસવાર સૈન્ય ભારતમાં સર્વશ્રેષ્ઠ હતું.૨૯ ઈ. સ. ૯૦૦ આસપાસના બંગાળાના અભિલેખો ઉપરથી જણાય છે કે બંગાળાના રાજાઓ લાટ અને કર્ણાટકમાંથી સૈનિકોની ભરતી કરતા.૩૦ આ દર્શાવે છે કે એ કાલમાં લાટના સૈનિકે પ્રસિદ્ધ હતા. ઈ. સ. ૯૫૦ આસપાસના
અગ્નિપુરાણમાં ઉત્તમ ખગ તૈયાર કરનાર ભારતનાં પાંચ કેદ્રોને ઉલ્લેખ કર્યો છે-શૂર્પરક (સોપારા), ખત્તિખત્તર અને રિષિક (ખાનદેશ) , વંગ અને અંગ ૩૧ લાટ પાસેના સોપારાનો સમાવેશ આ કેંદ્રોમાં કરવામાં આવ્યો છે એ એ કાલના લશ્કરી જીવન વિશે જે છૂટક છૂટક માહિતી મળે છે તેના સંદર્ભમાં સૂચક છે.
નીતિના એક શ્લોકમાં કહ્યું છે કે સ ધની ચર્ચા મૂમ: અર્થાત ધનવાન તે કે જેની પાસે ભૂમિ હોય. ભૂમિદાન એ બહુ મહત્તવનું દાન હતું. ખેતીની જમીન એ મહત્વની મિલકત હતી, અને ખેતી એ મહત્વનો વ્યવસાય હતે. મૈત્રક દાન પત્રોમાંની ભૂમિદાનની વિગતો પણ એ જ દર્શાવે છે. દાનપત્રોમાં ખેતરનાં સ્થાન, માપ, સીમા વગેરેનો તથા કેટલીક વાર એના માલિક તથા ખેડૂતનેયે ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે, પણ એમાં ક્યા પાક થતા એની માહિતી નહિ જેવી મળે છે. ખેટક અને ભરુકચ્છ વિભાગની જમીન ડાંગર માટે અનુકૂળ હતી એમ એ ઉલ્લેખો સૂચવે છે. સૌરાષ્ટ્ર અને ઉત્તર ગુજરાતના પાક વિશે સ્પષ્ટ રીતે કંઈ જાણવા મળતું નથી. એક દાનશાસનમાં ક્ષેત્ર, વાપી અને રૂપની સાથે પુષ્પવાટિકાના દાનને ઉલ્લેખ છે. પૂર્તકાર્યોમાં આરામ એટલે કે બગીચા તૈયાર કરાવવાનું વિધાન ધર્મશાસ્ત્રોમાં છે એના પ્રકાશમાં આવા ઉલ્લેખ જોવા જોઈએ.૩૨
અનુ-મૈત્રક કાલની વાત કરીએ તો ઈસ્વી સનના નવમા અને દસમા સૈકાના અરબ પ્રવાસીઓએ ગુજરાતની ફળદ્રુપ જમીન અને આબાદ ખેતીની
