________________
૧૭ મું].
ચિત્રકલા
[૩૭૧
રૂપ થાય એમ છે. શ્રી. બેરેટ જે કડક અભિવ્યક્તિની વાત કરે છે તેની સાથે ચિત્રસિદ્ધાંતોનું પૂર્ણ પાલન સરખાવીએ તો આ કૃતિઓને શ્રી. રોસને મૂકેલી સાતમી સદીના અંતભાગમાં મૂકવી પડે, કારણ કે અહીં અતિ આલંકારિકતા ન હોવા છતાં રજૂઆતમાં કુમાશનો અભાવ છે, જ્યારે છઠ્ઠી સદીની આસપાસની અજતાની બીજા તબક્કાની કૃતિઓ સાથે સરખાવતાં તેઓમાં આવેગ અને લચક નથી, પરંતુ અનુભવે પીઢ થયેલ સીધી સૈદ્ધાંતિકતા-યુક્ત અભિવ્યક્તિ છે, તેથી સ્વાભાવિક જ એના પછીના સમયમાં એટલે કે સાતમી સદીના અંતભાગમાં મૂકી શકાય. વળી અહીં વપરાયેલો ભૂરો રંગ પણ એમ સ્વીકારવામાં મદદરૂપ થાય છે, એટલે આ ભિત્તિચિત્રોનો સમય સાતમી સદીનો અંતભાગ ગણું શકાય. શ્રી. રેસન પણ છેલ્લે આ વિધાન કબૂલ કરે છે. ૨૨
આ ચિત્રોના આલેખનની પદ્ધતિ અજંતાનાં ચિત્રોના જેવી જ છે, પરંતુ અહીંની માનવકૃતિઓની રંગપૂરણીની પસંદગી ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. વળી વસ્ત્રને રંગ પણ પશ્ચિમ ભારતની રંગબેરંગી પટ્ટાવાળી પદ્ધતિને અનુકૂળ છે. અહીં વપરાયેલા રંગમાં ગેરુ, પીળો, ભૂરો, હરતાળ, લાલ, કાળો, હેત અને તેઓનાં વિવિધ મિશ્રણ છે. સમાજનમાં ખૂબ જ કાળજી રાખેલી જોવા મળે છે. એકંદરે આ ચિત્રસમૂહ વધારે સંખ્યામાં હોત તો અજંતા જેટલું જ અગત્યનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરત.
પાદટીપે
૧ ગ્રંથ ૧, પૃ. ૨૭-૧૨૯; Indian Archaeology 1957-58–A Review, p. 20; Indian Archaeology 1958-59—A Review, pp. 19 f.
૨. હ. ગં. શાસ્ત્રી, “મૈત્રકકાલીન ગુજરાત”, ભા. ૨, પૃ. ૩૯૬
૩. હીરાલાલ અ. શાહ, “તળાજાનો પ્રાચીન વિહાર”, “પુરાતત્ત્વ”, પુ. ૧, પૃ. ૧૦૩-૧૦૫
8-4. M. B. Garde, “Miscellaneous Notes”, The Bagh Caves in the Gwalior State, p. 23
પઅ-૬. Ibid., p. 24 6. My Pilgrimages to Ajanta and Bagh
૮. એનું શીર્ષક The Bagh Caves in the Goalior State છે. આ ગ્રંથના જુદા જુદા ભાગ સર જોન માર્શલ (પૃ. ૩-૧૮), શ્રી ગાડે” (પૃ. ૧૯-૨૬), ડે. ફેમેલ (૫. ૨૭-૬૪), શ્રી હેવેલ (પૃ. ૬૫-૬૭) અને કઝસે (પૃ. ૬૯-૭૮) લખ્યા છે.
