________________
૩૭૦ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ચૈત્રક કાલ
(પ્ર.
શરીર કેડ સુધી ખુલ્લાં છે અને અનેક આભૂષાથી શાભે છે. એમની પ્રેસવાની અદા જાણે હીંચકા પર ખેઠાં હોય તેવી આસાનીયુક્ત છે, તેથી એમનાં પટાદાર વસ્ત્ર રોંગવિભાજનમાં સારા ભાગ ભજવે છે. એમાં ય ઝૂલા ભૂરા રંગ સમગ્ર ચિત્રની આકતામાં ઉમેરે કરે છે. સ્ત્રીઓની બેસવાની રીત પરથી યાત્રાની ગતિને ખ્યાલ આવી શકે છે. પાસે જ મકાનાનું આલેખન છે, તેએમાં વલભી અને વાતાયનનાં રૂપ વ્યક્ત કર્યાં છે. ચિત્રની પશ્ચાદ્ભૂ વિવિધ રંગેાની છે.
ગુફા નં. ૪ ની પડસાળના બાકીના ભાગમાં આવાં ખા` કેટલાંક ચિત્ર આલેખાયાં હવાની નિશાનીઓ રહેલી છે, પરંતુ એની વિગત હાલ નષ્ટ થઈ ગઈ છે. ૧૬
આ ચિત્રામાં પ્રકાશ-છાયાનુ સ્પષ્ટ આયેાજન ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવું છે. ક્રિપરિમાણુમાંથી ત્રિપરિમાણના સફળ પ્રયાગ અહીં જોવા મળે છે. અલબત્ત, આલેખન-પદ્ધતિમાં હજી ત્રિપરિમાણને સ્થાન નથી મળ્યું, પરંતુ જીવંત પ્રાણીએ, માનવાકૃતિ વગેરેમાં એણે સ્થાન મેળવી લીધું છે.
સમયની દૃષ્ટિએ આ ગુફાએનાં ચિત્ર અજંતાની ગુફાઓનાં ચિત્ર સાથે સરખાવતાં ત્રીજા તબક્કાની લગભગ એટલે કે સાતમી સદીમાં આવે છે. આમાં તુલનાની દૃષ્ટિએ હલ્લીસકનૃત્યવાળું ચિત્ર અને અજંતાની પહેલી ગુફામાંનુ નૃત્ય-દશ્યનું ચિત્ર સરખાવીએ તેા એ તેની સમાયેાજન-પદ્ધતિ એકસરખી જોવા મળે છે. ફેર એટલા જ છે કે અજંતાના દશ્યની નૃત્યાંગનાઓના હાથમાં દાંડિયા નથી, છતાં ઊભાં રહેવાની છટા, પાત્રાને આવેગ વગેરે એકસરખુ લાગે છે. શ્રી. ફિલિપ રાસન ખાધમાંના હલ્લીસક નૃત્યના ચિત્રને આશરે ઈ. સ. ૭૦૦ માં મૂકે છે૧૭ અને અજંતાના દશ્યના સમય સાતમી સદીના છેલ્લા ભાગ આંકે છે,૧૮ જ્યારે એમના લખાણમાં ખાધની ગુફાઓમાંને ચિત્રને કાલ છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરા કે સાતમી સદીની પહેલી પચ્ચીસી હશે, એવા ઉલ્લેખ કરે છે.૧૯ આ વિચિત્રતા સમજાય તેવી નથી. વળી શ્રી. ડગ્લાસ મેરેટ આ ચિત્રાના સમય છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરા કે ઘેાડા પછીને। બતાવે છે, અને કહે છે કે અજંતાની ચિત્રપતિ કરતાં તેનાં ભાવ અને અભિવ્યક્તિ તદ્દન ભિન્ન છે. તે જરા કડક દેહયષ્ટિયુક્ત છે અને બહિર્-રેખામાં દક્ષિણનાં ચિત્રાની કુમાશ જોવા મળતી નથી તેમજ તેમાંથી વ્યક્ત થતી અભિવ્યક્તિ ધાર્મિક લાગતી નથી. અજંતાની ગૂઢતા અને ઊર્ધ્વતા અહીં નથી. એમાંની વ્યક્તિએ મહાપુરુષા-ધમ રક્ષકા જેવી છે. ૨૧ આ ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ છે કે આ કૃતિનુ ઉચિત સમયાંકન કરવું અઘરું છે, પરંતુ અહીં આભૂષણા અને માનવકૃતિની આલેખન-પદ્ધતિ આપણને મદદ
