________________
૧૭ મું]
ચિત્રક્લા
[ ૩૬૯
મુખ્ય પાત્ર જેના પર છત્ર ધર્યું છે તે હેવું જોઈએ. એણે પીળા રંગનું ભૂરાં ટપકાંવાળું ઉપવસ્ત્ર પહેર્યું છે અને ઘોડાની લગામ પિતાના હાથમાં લીધી છે. અશ્વોના તેમજ સવારોના રંગ ભિન્ન ભિન્ન કરી ચિત્રને ખૂબ જ અસરકારક બનાવ્યું છે. એમાંય ઘોડાની ડોના વિશિષ્ટ વળાંક ઘેડાની ખુમારીનો ખ્યાલ સાથે એના આલેખકનાં અભ્યાસ અને રેખાંકનની શક્તિનો પરિચય પણ આપે છે. મુખ્ય વ્યક્તિના ઘોડાના માથે ત્રણ ચમરી છે. એનું આલેખન પણ એટલું જ સુંદર થયું છે. જમણી બાજુમાં પણ એવી જ બીજી અગત્યની વ્યકિત હોવાને ખ્યાલ આવે છે. એ ઘેરા બદામી રંગના ઘોડા પર સવાર છે. ઘોડાઓ અને સવારનું સમાજન ચિત્રકલાના સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ ખૂબ જ ઉત્તમ કોટિનું છે, જેમાંથી વ્યક્તિત્વ અને કક્ષા બંનેને ખ્યાલ આપમેળે આવી શકે. આ કાલના ચિત્રકારની આ વિશેષતા ભારતીય ચિત્રકલાની સિદ્ધિ ગણાય.
છેલું વધેલું દશ્ય૫ (પટ્ટ ૧૧, આ. ૬૬) બાવની કલાની પ્રાણી-આલેખનની સરળ સિદ્ધિ દર્શાવતું દશ્ય છે. આ દશ્યમાં હાથી–સવારોની નીકળેલી યાત્રાને ખ્યાલ આવે છે. એમાં હાથીનું આલેખન ભારતીય કલાના ઉત્તમ પ્રાણી-આલેખનનો નમૂનો કહી શકાય તેવું છે. અજંતામાં પણ હાથીનું આલેખન આટલી જ ઉચ્ચ કક્ષાનું જોવા મળે છે. એની પરિપાટી અહીં સચવાઈ રહેલી છે. આ આલેખનનું સાતત્ય અકબરના સમયમાં આલેખાયેલાં હાથીનાં ચિત્રો સુધી પહોંચે છે. શિ૯૫ અને ચિત્ર બંનેમાં હાથીનાં વિવિધ રૂપોની તથા અંગસ્થિતિઓની અભિવ્યક્તિમાં ભારતીય કલાનું સ્થાન જગતમાં શ્રેષ્ઠ છે. યાત્રાનો મુખ્ય હાથી તો સાવ ભૂંસાઈ ગયો છે, એની માત્ર બહિર-રેખા કંઈક કંઈક દેખાય છે. એના ઉપર બેઠેલે અગત્યને પુરુષ પોતાના કદથી તેમજ લાંબા કાળા વાળનાં ઝૂમખાંથી વિશિષ્ટ ધ્યાન ખેંચે છે. એણે ટૂંકું ધોતિયું પહેરેલું છે. એણે ઊંચા કરેલા જમણા હાથમાં ભૂરા પુષ્પની ડાંખળી પકડી છે. હાથીને સુંદર સ્કૂલ પહેરાવેલી છે. એ પીળા રંગની અને ટપકાં ટપકાંવાળી છે. આ પુરુષ રાજપુરુષ હશે, કારણ કે એની બે બાજુ ચામરધારી અને છત્રધારી પુરુષો જોવા મળે છે. એના ગળામાં માળા છે. એની પાછળ ચામરવાળો ઘોડેસવાર છે. મોટા ભાગનું ચિત્ર અહીંથી ભૂંસાઈ ગયું છે. વચલા ભાગમાં અંકુશ સાથે ચાલતો મહાવત જોવા મળે છે. હાથીના માથાનું આલેખન અહીં ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવું છે. એના રંગની રજૂઆત ખૂબ વાસ્તવિક હોવા છતાં ખૂબ જ સાર્થ છે. પાછળના બે હાથીઓ પર ત્રણ ત્રણ સ્ત્રી અને એક એક પુરુષ બેઠેલાં છે. તેઓમાંનાં બેનાં ઈ-૩-૨૪
