________________
૧૬ મું] શિલ્પકૃતિઓ
[૪૧ 'આમાંનું બીજુ બેઠેલા હાથી પરનું બેઠેલું શિલ્પ જૈનેતર કુબેરની મૂર્તિ સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે. ઇરાની જૈન ગુફામાં પણ આ ઘાટનું શિલ્પ છે. એની જટા કરંડ મુકુટ-ઘાટની છે. જમણા હાથમાં સંતાનમંજરી અને ડાબા હાથમાં નોળિયા-ઘાટની દ્રવ્યથેલી(નલિકા)માંથી સિક્કાઓની પંક્તિ નીચે પડતી દર્શાવી છે. મસ્તક પાછળના પ્રભાચકને ઘાટ રૌયબારીની આકૃતિને મળતો છે. ૧૨
- (૭૫) અનુ-મૈત્રક કાલનાં શિલ્પ બાબત શોધને અવકાશ ઘણો છે. ઈ. સ. ૭૮૮ થી ઈ. સ. ૯૪ર સુધીના પ્રાફ-સોલંકી કાલનાં શિ૯પોમાં ગણાવી શકાય તેવી અકોટાના ધાતુસંગ્રહમાં કેટલીક જૈન ધાતુ પ્રતિમાઓ છે. તેમાં ત્રિતીર્થિક પાર્શ્વનાથની એક પ્રતિમા નોંધપાત્ર છે. સપ્તફણાવાળા નાગનું છત્ર ધારણ કરી રહેલા પાર્શ્વનાથની આ મૂર્તિની જમણી બાજુએ ઋષભની અને ડાબી બાજુએ મહાવીરની મૂર્તિઓ આવેલી છે. ઋષભની જમણી બાજુએ કમલસ્થિત ત્રિભંગમાં ચક્રેશ્વરીની મૂર્તિ છે. એના ઉપલા બે હાથમાં ચક્ર અને નીચલા ડાબા હાથમાં બીજપૂરક (બિજેરુ) છે. નીચલે જમણે હાથ વરદ મુદ્રામાં છે. મહાવીરની ડાબી બાજુએ ત્રિભંગમાં વોટયા દેવી છે. એના ઉપલા બે હાથ નાગને ધારણ કરે છે અને નીચેના બંને હાથમાં અનુક્રમે ખડ્ઝ અને ઢાલ છે. આ બંને વિદ્યાદેવીઓ છે. પાર્શ્વનાથના સિંહાસનની દરેક બાજુએ એક એક યક્ષ-યક્ષીઓનાં શિલ્પ છે. સિંહાસનની બેઠકની નીચે મધ્યમાં ધર્મચક્ર અને બંને બાજુએ એક એક હરણ છે. યક્ષ-યક્ષિીઓનાં શિ૯પોની નીચે આઠ ગ્રહોનાં આસનસ્થ શિલ્પ છે. નાગફણાની ઉપર એક એક માલાધર અને દિવ્ય વાદક, પૌત્યક્ષ અને ત્રિદલ છત્રનાં શિલ્પ છે. ૧૩
(૭૬) વિમલવસહીના મંદિરમાં એક દેરીમાં જૈન યક્ષી અંબિકાની એક મોટી સુંદર ધાતુપ્રતિમા હતી.૬૪ એ પ્રતિમા દસમા સૈકાની, કદાચ સોલંકી રાજ્ય-અમલથી થોડી પહેલાંની લાગતી. હાલ એ ગુમ થઈ કહેવાય છે. આ યક્ષી ચતુર્ભુજ છે. એ ખોળામાં બેઠેલા બાળકને એક હાથ વડે ટેકવે છે ને બાકીના ત્રણે હાથમાં આમ્રકુંબી ધારણ કરે છે. અંબિકા લલિતાસનમાં બેઠાં છે. નીચે સિંહ વાહન છે. . (૭૭) સિદ્ધપુર પાસેથી મળી આવેલી કુબેરની એક સુંદર પ્રતિમા વડોદરાના મ્યુઝિયમમાં છે. ૫ આ શિલ્પ દસમા સૈકાનું લાગે છે.
(૭૮-૭૯) E- M. E. Schoolના મંદિરમાં આણેલી આ બે પ્રતિભાઓમાંથી એક વિષ્ણુની અને બીજી સંભવતઃ વણવીની દસમા સૈકાની ગણાય
