________________
૨૦] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[. (૬૯-૭૦) રણું પીપળા(તા. પાદરા)થી આણેલી રથારૂઢ સૂર્યની એક અખંડિત સૂર્ય-પ્રતિમા (પટ્ટ ૩૫, આ. ૧૯૪) અતિ સુંદર છે, જે આઠમા-નવમા સૈકાની ગણી શકાય. સૂર્યદેવ એકચક્ર રથમાં અર્ધ પદ્માસને બિરાજેલા છે. એમને જમણો હાથ ખંડિત છે, ડાબા હાથમાં પદ્મ ધારણ કરેલું છે. મસ્તક પાછળ પદ્મપત્રની ભાતવાળું પ્રભામંડળ છે. ડાબી બાજુએ રાણી અને જમણી બાજુએ નિકુંભા બેઠાં છે. સારથિ અરુણની ડાબી બાજુએ દંડ અને પ્રત્યુષા તથા જમણી બાજુએ પિંગલ અને ઉષા છે. રથ અને અશ્વો ગતિમાન છે. લગભગ આ જ સમયની ઉમા-મહેશની એક પ્રતિમા પણ વડોદરાની E. M. E. Schoolના સંગ્રહમાં છે.પ૮ શિવ નંદી ઉપર લલિતાસનમાં બેઠેલા છે ને એમના ડાબા ખોળામાં પાર્વતી બેઠાં છે. શિવના હાથમાં ત્રિશુળ, નીલોત્પલ અને સર્પ છે. પાર્વતીના એક હાથમાં પક્વ છે. શિવનું પૌરુષમય શરીર તથા ઉમાની સપ્રમાણ કોમળ દેહયષ્ટિ કલાત્મક છે.
(૭૧) ગુજરાતમાંથી મળતાં માતૃકાઓનાં શિલ્પોમાં વડનગરમાં અમથેર માતાના મંદિરની સપ્ત માતૃકાની મૂર્તિઓ પણ સેંધપાત્ર છે.૫૯ આ શિપોનાં સુરેખાંકન શાંત મુખમુદ્રા, કંબૂચીવા આદિ જૂની શૈલીના અંશ છે, પણ ટૂંકા પગે, જડ રચના વગેરેના કારણે આ શિલ્પ આઠમા-નવમા સૈકાનાં હોવાને સંભવ છે.
(૭૨) અકોટા ધાતુશિલ્પોમાંનાં કેટલાંક નવમા સૈકાનાં છે. તેઓમાંનું એક સિંહ પર લલિતાસનમાં બેઠેલ અંબિકાનું છે. જમણા હાથમાં આમૂલુંબી અને ડાબા હાથ વડે બેઠેલા બાળકને એણે ધારણ કરેલ છે અને એની પાસે બીજુ એક બાળક ઊભેલું છે. મસ્તક પાછળ તમાલપત્રાવલિ ઘાટના પદ્મદલાંકિત વૃત્તાકાર આભાચક્રના મથાળે અર્ધપદ્માસનસ્થ નેમિનાથની નાના કદની મૂર્તિ આવેલી છે.•
(૭૩-૭૪) અકોટા-સંગ્રહમાં સર્વાનુભૂતિ યક્ષની આ કાલની બે મૂર્તિ સેંધપાત્ર છે. કોઈકમેટી જન પ્રતિમામાંથી છૂટી પડી ગયેલ એક મૂર્તિમાં યક્ષ જમણ હાથમાં બીજપૂરક કે સંતાનમંજરી અને ડાબા હાથમાં દ્રવ્યની કોથળી(નકુલિકા)ને ધારણ કરે છે. મોરપીંછ ઘાટનું એના મસ્તક પાછળનું આભામંડલ પત્રાવલિ અને ચોરસ ઘાટના મણકાની માલાથી અંકિત કરેલું છે. મસ્તક પર ત્રિદલ કરંડ મુકુટ મણિમાલાથી વિભૂષિત છે. કાનમાં ભારે કુંડળ, છાતી પર હાર અને ઉપવીત ને હાથ પર બાજુબંધ ધારણ કરતો આ યક્ષ લલિતાસનમાં ગોળ પીઠિકા પર બેઠેલ છે. ૪૧
