________________
૧૬ મું]
શિલ્પકૃતિઓ
[૩૫૯
આવેલ ચૂડામણિથી વિભૂષિત કરેલ છે. કાનનાં પત્રકુંડલ, ગળામાં નિષ્ણને હાર, ત્રિદલ પુષ્પમંડિત બાજુબંધ, ગોળ કંકણાકૃતિ વલય, સ્તન–પ્રદેશની મધ્યમાંથી પસાર થતું ઉરઃસૂત્ર, કટિમેખલા અને બારીક ને ઢીલાં અધોવસ્ત્રને પકડી રાખતું અત્યંત અલંકૃત ઊરજાલક, પગનાં નૂપુર ને ખભા પાછળથી પસાર થતું ઉત્તરીય આ શિલ્પને અત્યંત કમનીય સ્વરૂપ બક્ષે છે. આ શિ૯૫ આઠમા સિકાના મધ્યકાલનું છે. | (૬૩-૬૪) અકોટાના ધાતુમૂતિ-સમૂહમાંની ઉપયુક્ત અંબિકા સિવાય દિભુજ અંબિકાનાં આ કાલનાં બીજાં બે શિ૯૫ અકોટામાંથી મળેલાં છે. એ પૈકીનું એક લલિતાસનમાં સિંહ પર બેઠેલું છેપર અને બીજું એ જ આસનમાં પદ્મપીઠ પર આસનસ્થ છે.પ૩ એ બંને શિલ્પોના ડાબા ખેાળામાં બાળક બેઠેલું છે. બંનેના જમણે હાથમાં આમ્રપલી છે અને ડાબો હાથ બાળકના મસ્તક પાસે અભયમુદ્રામાં છે. બંનેના મસ્તકે પત્ર-ભંગ ભકરિકા પ્રકારને મુકુટ છે, પણ પ્રથમ શિલ્પના મસ્તક પાછળ આભાચક્ર નથી, જ્યારે બીજી પ્રતિમાના મસ્તક પાછળનું ખંડિત આભાચક્ર જળવાઈ રહ્યું છે.
(૬૫) ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણમાંથી મળેલાં ને વડોદરા મ્યુઝિયમમાં સચવાયેલાં કેટલાંક શિલ્પ આઠમા સૈકાનાં છે.૫૪ તેઓમાં યોગાસનમાં બેઠેલી પાંચ માતૃકાઓની શિલ્પપટ્ટીને અને ગવાક્ષમાં બેઠેલા ચતુર્ભુજ શિવની પ્રતિમાન સમાવેશ થાય છે.
(૬૬) અકોટાના સંગ્રહમાંથી પણ આઠમા સૈકાની કેટલીક ધાતુ–પ્રતિમાઓ મળેલી છે.૫૫ તેઓમાં ખભે વાળની લટવાળા ઋષભનાથ, પદ્માસનમાં બેઠેલા દ્વિભુજ અજિતનાથ, લલિતાસનમાં યક્ષ-યક્ષિી વચ્ચે ભેગાસનમાં બેઠેલા પાર્શ્વનાથ વગેરેને સમાવેશ થાય છે.
(૬૭–૬૮) આઠમા સૈકામાં, સૌરાષ્ટ્રમાં સેંધવોના રાજ્યપ્રદેશમાં કેટલાંક અગત્યનાં શિલ્પસ્થાપત્ય બન્યાં તેઓમાં પિંડારક (પીંડારા) તીર્થ અને આજુબાજુનાં શિલ્પ નોંધપાત્ર છે. મંદિર નં. ૨ ના ઉત્તરાંગ પરની શિ૯૫૫ટ્ટીમાં વિષ્ણુ-લક્ષ્મી, બ્રહ્મા–સાવિત્રી, શિવ-પાર્વતી વગેરે દેવ-દેવીઓ એકત્ર થયાં છે. ઉપરાંત દિલંગમાં ઊભેલા ચતુર્ભુજ ગણેશ, ઊભા ચતુર્ભુજ ચતુરાનન અને ગરુડ પર બેઠેલા વિષ્ણુ દર્શનીય છે. સૌરાષ્ટ્રનાં હવા-પાણને લીધે તેમજ પથ્થરની જાતને લીધે સમુદ્રકાંઠાના પ્રદેશનાં એ સમયના ઘણું શિ૯૫ આજે ખવાઈ ગયેલી હાલતમાં છે, છતાં પીંડારાના લક્ષ્મી-નારાયણ તેમજ સ્પષ્ટ પણ હજુ ન ઓળખી શકાય તેવા પ્રસંગને આલેખતી એક આખી શિલ્પપટ્ટી ખાસ નોંધપાત્ર છે.
