________________
૧૧મું] ભાષા અને સાહિત્ય
[૨૩ હરિણે વિ. સં. ૯૮૯-ક વર્ષ ૮૫૩ માં ખર સંવત્સરમાં વિનયાદિકપાલ રાજાના રાજ્યકાળ દરમ્યાન “બૃહત્કથાકેશ'ની રચના કરી. એ વર્ષે ઈ. સ. ૯૩૧-૩૨ આવે. પ્રશસ્તિમાં જણાવેલ વિનયાદિકપાલ” એ કનેજના ગુજર–પ્રતીહાર વંશને રાજા વિનાયકપાલ છે.૭૧ હરિવંશ પુરાણ'ના કર્તા જિનસેને પણ પુન્નાટ સંધના હતા ને વર્ધમાનપુર તે અહીં સૌરાષ્ટ્રનું વઢવાણ હોવું જોઈએ.
આ સંગ્રહમાં કુલ ૧૫૭ કથાઓ છે. એમાંની એક કથા (નં. ૧૨)માં ૯ કથાઓ વણાઈ છે. ગ્રંથનો ઘણો ભાગ અનુટુભ છંદમાં છે, થોડેક લાંબા છંદમાં. ઘણું બ્લેક કવિએ રચેલા છે, તો કેટલાક ઉદાહત કરેલા છે. લગભગ બધા ઉદાહત લેક કે ગાથાઓ અજ્ઞાતકર્તાક છે. સમસ્ત ગ્રંથનું પ્રમાણ ૧૨, ૫૦૦ શ્લોકનું છે, આથી દરેક કથાના સરેરાશ ૮૦ જેટલા શ્લોક આવે. પરંતુ કથાનકનું પ્રમાણ ઘણું ઓછુંવત્તું છે. નાનામાં નાનું (નં. ૧૨૫) ચાર શ્લોકમાં ને મોટામાં મોટું (નં. ૫૭) ૫૮૫ શ્લોકમાં છે.
બૃહત્કથાકેશની સર્વ કથાઓનાં બીજ “ભગવતી-આરાધના” નામે ગ્રંથમાં રહેલાં છે. આરાધના એટલે શમણે મરણ પહેલાં શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ, વૈરાગ્ય, દૌર્ય, સંયમ અને ક્ષમતા જેવા ગુણો વિશે પ્રાપ્ત કરવાની દઢ સિદ્ધિ. આ વિશે નાનામોટા અનેક ગ્રંથ લખાયા છે, જેમાં ભગવતી-આરાધના” ગ્રંથ ઘણે વિસ્તૃત અને મહત્ત્વનું છે. એમાં ૨૧૭૦ પ્રાકૃત કે છે. એમાં પાંચ પ્રકારના મરણ વિશે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છેઃ બાલમરણ, બાલાબાલમરણ, પંડિતમરણ (જેના ત્રણ પેટા પ્રકાર છે: ભક્તપ્રત્યાખ્યાન, ઇંગિની અને પ્રાયોપગમન), બાલપંડિતમરણ અને પંડિતપંડિતમરણ એમાં છેલ્લાં ત્રણ મરણ પ્રશસ્ય છે. પંડિતમરણના પેટા પ્રકારોમાં ઘણું સર્વસામાન્ય છે; ને શ્રમણના આધ્યાત્મિક શ્રેય માટેની સર્વ સૂચનાઓ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન પ્રકાર નીચે અહ, લિંગ, શિક્ષા, વિનય, સમાધિ, અનિયતવાસ, પરિણામ ઇત્યાદિ ૪૦ બાબતો અંગે આપવામાં આવી છે. ગ્રંથનો મોટો ભાગ આ ઈષ્ટ ગુણેના નિરૂપણમાં રોકાયો છે. મરણસન્ન આરાધક શ્રમણને આ ગાથાઓના વિવરણરૂપે જણાવેલી બેધાત્મક કથાઓ સંભળાવવામાં આવતી. “ભગવતી-આરાધના” રચનાર શિવાય હતા. એમને આ ગ્રંથ દિગંબર આગમ ગ્રંથોના પ્રાચીનતમ સ્તરને છે. - હર્ષિણને બૃહત્કથાકેશ એ આરાધનાને લગતી કથાઓને સહુથી પ્રાચીન અને સહુથી સમૃદ્ધ કેશ છે.
