________________
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય મારક
[૩૨૭.
વરની દીવાલોમાં મણે રત્નપટ્ટિકા અને દરેક દિશાએ મધ્યમાં ઉગમ-મંડિત એક એક ગવાક્ષની રચના છે. મંડોવરના મથાળે આવેલ વરંડિકા અને કંઠના થરની ઉપરથી રેખાન્વિત શિખર શરૂ થાય છે. એના ભદ્ર અને કર્ણમાં ચંદ્રશાલા, અર્ધચંદ્રશાલા અને આમલક-કર્ણકૂટોની વિશિષ્ટ ભાત સ્પષ્ટ તરી આવે છે. આ મંદિર હાલ ગણેશમંદિર તરીકે ઓળખાય છે, પણ એ મૂળમાં શિવમંદિર હતું. ૦૯
ઘૂમલીનું ગણેશમંદિર (૫, ૨૪, આ. ૮૫) નવલખા મંદિરની દક્ષિણ બાજુએ આવેલું છે. હાલ તો માત્ર ગર્ભગૃહ અને એના ઉપરનું રેખાન્વિત શૈલીનું શિખર ઊભું છે. એની આજુબાજુને પ્રદક્ષિણાપથ તથા ગૂઢમંડપ નાશ પામ્યાં છે. શિખર પરની જાલક-ભાત મિયાણી કરતાં વિકસિત સ્વરૂપની છે. ૨૧૦
નંદીશ્વર મંદિર નં. ૪ પણ આ પ્રકારનું છે. ૨૧૧
લાકરોડા(તા. વિજાપુર, જિ. મહેસાણા)માં પ્રાફસોલંકી શૈલીની વિશિષ્ટતા ધરાવતું એક પ્રાચીન મંદિર આવેલું છે. અસલ આ મંદિર શિવમંદિર હશે, પણ હાલમાં એ દેમરાનું દેરું' તરીકે ઓળખાતું હનુમાનનું મંદિર છે. મંદિરના પ્રાંગણમાં હનુમાનની એક ભવ્ય મૂર્તિ આવેલી હોવાથી એ આ નામે ઓળખાતું લાગે છે. મૂળ મંદિર ગર્ભ ગૃહ, અંતરાલ અને ગૂઢમંડપનું બનેલું છે. પીઠભાગમાં વેદીબંધ અને વરંડિકાના થર સિવાય મંદિરની દીવાલે સાદી છે. ગર્ભ ગ્રહ પરના સર્પાકાર શિખરમાં બાર સમતલ થરની રચના નેધપાત્ર છે. આમલક વગેરે ગુમ થયેલાં છે. અંતરાલ પર શુકનારાની રચના છે. ભારે કદના બાર સ્તંભો પર ટેકવેલા મંડપનું છાવણ સપાટ છે.
મંદિરની આગળ એક અલગ ચતુષ્કી(ચેકી)ની રચના છે. આ થતુક્કીના વેદીબંધમાં ખુરક, કુંભ, કલશ, ગણની આકૃતિઓથી અંક્તિ પહેલી પદિકા તથા કપોતાલીના થર છે. એની પર દરેક ખૂણે એક એક ભદ્રક ઘાટના ચાર સ્તંભની રચના છે. દરેક સ્તંભની કુંભમાં કાટખૂણે બે ગોખ છે, જેમાં એક વખતે મૂર્તિશિલ્પ હોવાનું જણાય છે. સ્તંભની ટોચને ભાગ ભરણું અને શિરાવટીથી અંકિત છે. ભરણીની કર્ણિકા પર ચંપક પુષ્પ અને પદ્મલની પંક્તિઓ છે. શિરાવટીમાં કુમાર(કચક)નાં શિ૯૫ છે. ૨૧૨
• રેડા(તા. હિંમતનગર, જિ. સાબરકાંઠા)માં સાત મંદિરનું ઝૂમખું છે. ૨૧૩ આમાં મંદિર નં. ૩ અને ૫ ની વચ્ચે કુંડના કાંઠે આવેલું મંદિર નં. ૪ માત્ર એની જગતી સિવાય હવે સંપૂર્ણ નાશ પામ્યું છે. ૨ ૧૪ આ મંદિરના અવશેષ ચારે બાજુએ વેરાયેલા છે. લાડચી માતાના કુંડ તરીકે જાણીતા આ લંબચોરસ
