________________
૨૦૨] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. નામથી જાણીતી થયેલી પદ્ધતિ અહીં એના પ્રાથમિક સ્વરૂપે પ્રતિબિંબિત થતી જણાય છે. કેટલીક વાર સપાટ આચ્છાદનવાળી આ પિધાનફલકની રચનાને
તરફ ઢાળવાળા છાપરાને ઘાટ આપવામાં આવે છે. કદરખેડાના સૂર્યમંદિર તથા ધાસણવેલના કાલિકા માતાના મંદિરના પ્રદક્ષિણામાર્ગની છતને અને પસનાવડાના ગાયત્રીમદિરના મં૫ની છતોને બહારને દર્શનીય ભાગ આ ઘાટ છે.૯૫ અલંકરણે
અલંકરણમાં ચૈત્યબારી૨ જેવાં દેખાતાં “ચંદ્રશાલા' નામે સુશોભને ઉપરાંત સકરપારા, અર્ધરને, રત્નવલયો વગેરે ભૌમિતિક આકૃતિઓ તથા વનસ્પતિજન્ય આકૃતિઓ, કમલપત્રો, પૂર્ણકમલ, પુષ્પમાળા, બકુલમાળા વગેરે જોવામાં આવે છે.૯૩ આમાનાં ઘણાંખરાં અલંકરણ ગોપના મંદિરમાં જોવા મળે છે. શિખરે
દેવાલયના ગર્ભગૃહની ઉપર જે ઉભડક રચના કરવામાં આવતી તેને આ કાલ સુધીમાં રચાયેલા શિલ્પગ્રંથમાં મોટે ભાગે “શિખર” નામથી ઓળખાવવામાં આવેલ છે. શિખરની ઊંચાઈ અને વિસ્તાર, ચંદ્રશાલાદિ સુશોભન વગેરેનું પણ એમાં નિરૂપણ થયેલું છે,૯૪ પરંતુ શિખરના ઘાટની શૈલી પરત્વેની કઈ પરિપાટીએ એમાં નેધાઈ નથી.
એ પછીના કેટલાક શિલ્પગ્રંથમાં શિખરશેલીને લગતા અધ્યાય પ્રયોજાયા છે. ૯૫ દા. ત. “સમરાંગણ સૂત્રધાર (લગભગ ૧૧ મી સદી)માં એક અધ્યાયમાં છાદ્ય શિખરલીની ૯ અને બીજા કેટલાક અધ્યાયોમાં રેખાન્વિત શિખરશેલીની આલોચના કરી છે૭ આ જ ગ્રંથમાં શિખરમાં એક ઉપર એક એમ અનેક ભૂમિ-મજલાના આયોજનની દ્રાવિડ શિખરશેલીની પણ નોંધ થઈ છે.૮૮ અપરાજિતપૃચ્છા(લગભગ ૧૧-૧૩ મી સદી)માં છાઘ શિખરશૈલીને ભાગ્યેજ ઉલેખ થયો છે, ત્યાં મોટે ભાગે રેખાન્વિત શિખરશૈલીનું જ વર્ણન છે. ૧૯
આ કાલનાં દેવાલયના પ્રાપ્ત નમૂનાઓ પરથી દેવાની શિખરશૈલીને મુખ્યત્વે ત્રણ વર્ગોમાં મૂકી શકાય એમ છે: (૧) છાઘશિખરશેલી, (૨) રેખાન્વિતશિખરશેલી અને (૩) વલભી છંદજ.'
(૧) છાઘ શિખરશૈલી છાઘ શિખરોની રચના ટેડા-પદ્ધતિએ બાંધેલાં પગથિયાંમાં સૂપકાર કે શુશ્તાકાર (પિરામિડ) ઘાટની હોય છે. એમાં નીચેથી ઉપર જતાં ક્રમે ક્રમે ઓછી
