________________
૧૫૩]
દ્વારશાખા
સ્થાપત્યકીય સ્મારકા
૩૦૧
ગર્ભદ્વારની શાખાએ ભાગ્યેજ શિલ્પમતિ જોવામાં આવે છે. કદવારનું વરાહમ દિર, પાતાનુ સૂર્યમ ંદિર, બળેજનું કાઢ મંદિર અને મરીચા તથા ખીમરાણનાં દેિશનાં ગર્ભગૃહેાની શાખાઓમાં શિલ્પેશ છે, બાકીનાં મશિનાં ગદાર સાદાં અથવા બે કે બેથી વધુ શાખાએથી અર્થાત્ શાખામાં કાઢેલા એક કે વધુ ખાંચાઓથી મડિત છે.૮૭
વેદિકા અને કક્ષાસન
ગૂઢમંડપ દીવાલેાથી ઢંકાયેલા હાય છે. એ દીવાલે પ્રાય: સાદી હોય છે. કેટલીક વાર એમાં એ બાજુએની વચમાં અંદરના ભાગમાં કક્ષાસન (બાજુની બેઠકેા) કાઢવાં હોય છે. ખુલ્લા મંડપમાં તથા શૃંગારચાકીએમાં કેટલીક વાર વેદિકા (વંડી) અને કક્ષાસન કાઢેલાં હેાય છે. કદવારનું વરાહ અને ખારીચાના સપ્તમાતૃકા મંદિરમાં વેદિકાની રચના તથા પાતા, જમળા અને ખેાખીરાનાં મદિરામાં વેદિકા તથા કક્ષાસનની રચનાઓ છે.૮૮
સ્વભા
આ કાલનાં મદિરાના સ્તંભા માટે ભાગે ‘રુચક' પ્રકારના (પટ્ટ ૯, આ. ૬૪) અર્થાત્ ચતુરસ (ચારસ) આકારના છે. ઓડદરનુ મંદિર ન ૧, ખારીચાનું સપ્તમાતૃકા મંદિર તથા બળેજના પીઠડ માતા મંદિરના સ્તંભ આવા છે. નીચે ચારસ અને ઉપરના ભાગે અષ્ટકાણુ એવા ‘વજ્રક' પ્રકારના સ્તંભ પણ નજરે પડે છે. ખીલેશ્વર તથા ખીમેશ્વરનાં મંદિર નં. ૧ અને ૨ માં આ પ્રકારના સ્તંભ છે. અનુ-મૈત્રક કાલનાં કેટલાંક મંદિશમાં ચરસ સ્તંભામાં ‘ભદ્રક' ઘાટ જોવામાં આવે છે. આ ઘાટમાં ચારે બાજુએ સ્તંભની મધ્યમાં ભદ્ર' નામક નિર્ણાંમ ઉપસાવવામાં આવે છે. પ્રાસવેલનુ મગદેરું તથા વસઈના કાંકેશ્વર મ ંદિરના મંડપ આ ઘાટના સ્તંભાથી વિભૂષિત છે.૮૯ શિરાવટીઓ
(
આ મંદિરના સ્તંભોની શિરાવટીએ ખેવડા તરંગાકાર કે કુડલિત ભાત વડે વિભૂષિત કરેલી છે અને કેટલીકમાં કુમારા(કાચકા)નાં સુશાલન છે. છાયા પાસેના અંજની માતા મંદિરના અને ધ્રાસવેલના કાલિકા માતા મંદિરના સ્ત ંભોની શિરાવટી આ પ્રકારની છે.૯૦
છાવણ
મંડપ, અંતરાલ, પાર્શ્વમા, ગર્ભગૃહ અને પ્રદક્ષિણામાગ' (નીચલી બાજુએ) મોટે ભાગે સપાટ આચ્છાદન વડે ઢાંકેલા છે. પાછ્યા કાલની ‘વિતાન’
