________________
૧૫ મું]
સ્થાપત્યકીય સ્મારકે
લંબાઈ-પહોળાઈ ધરાવતા બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ કે એનાથી વધુ સમતલ થર વડે છેક ઉપરની ટોચ સધાય છે. આ ટોચ પર ચૂલિકા કે આમલસાર તથા કલશ મૂકવામાં આવે છે. વળી આ સમતલ થરોને ચૈત્યબારી-ઘાટનાં સુશોભનો વડે અલંકૃત કરવામાં આવે છે. એના પિલાણમાં કવચિત્ માનવમુખ, કમલ અથવા કેઈક મૂર્તિ મૂકી એને વધુ આકર્ષક બનાવવામાં આવે છે. અલંકરણમાં વળી
ક્યારેક સમગ્ર શિખરની અત્યંત નાના કદની પ્રતિકૃતિઓને પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ૧૦૧
છાદ્ય શિખરના સમતલ થરના ઘાટમાં ત્રણ પ્રકારનું વૈવિધ્ય નજરે પડે છે. આ ત્રણેને અપરાજિતપૃછા અનુસાર આપણે અનુક્રમે “ફાંસના', “કપિત” અને “પોતપાલિકા' નામે ઓળખાવી શકીએ. ૧૦૨
ફાંસના એટલે ઢાળવાળું છાઘ. એ એકથી વધુ તલ(થર)ની બનેલી હોય છે.
આ ત્રણ પ્રકારના સમતલ થરો પૈકી દિતલ સનાવાળા શિખરનું સર્વોત્તમ ઉદાહરણ ગોપનું મંદિર છે. એનાં બંને તલ નીચેથી ઉપર જતાં દરેક બાજુએ અનુક્રમે ૨ અને ૧ ચંદ્રશાલા વડે વિભૂષિત કરેલ છે. ૧૦૩ કદવારના વરાહ મંદિરના પ્રદક્ષિણાપથના છાવણની રચના પણ આવી દિ–છાદ્યાન્વિત છે, પરંતુ ગર્ભગૃહ પરનું શિખર આ પ્રકારનું નથી. આ જ પ્રમાણે પસનાવડાના ગાયત્રી મંદિરની પ્રદક્ષિણાપથ તથા ગૂઢમંડપનાં છાવણ ચંદ્રશાલાથી અલંકૃત સપ્તતલ ફાંસનાની રચના ધરાવે છે, પરંતુ તેઓના ગર્ભગૃહ પરનું શિખર પાછલા સમયની નાગર શૈલીની બેડોળ રચનાવાળું છે.૧૯૪ વાલમના કાળિયા મહાદેવના ગર્ભગૃહ પરના શિખરનાં તથા મુખમંડપ પરના છાવણનાં ચતુસ્તલોની રચના આ પ્રકારની છે અને એના દરેક ઘરમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે.
છાઘ શિખરના દરેક સમતલ પ્રસ્તરની ઉપલી ધાર ગોળા(કપોત)થી વિભૂષિત હોય તો એ છાઘ શિખરને બીજે ઉપપ્રકાર ગણાય.૧૫ આ ઉપપ્રકારમાં પણ બે લક્ષણ જોવામાં આવે છે. કેટલાંક મંદિરના છાઘ-પ્રસ્તર અલંકરણ વિનાના સાદા છે ને કેટલાંકના પ્રસ્તર ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણોથી વિભૂષિત હોય છે. અલંકરણ વિનાની સાદી પ્રસ્તરરચનાવાળાં મંદિરોમાં દર ગામની પૂર્વ સીમમાં આવેલું પ્રાચીન મંદિર અને ઓડદરના ગોરખ મઠના મંદિર ને. ૪નાં શિખર ત્રિતાલ ત્રિછાદ્ય) છે. કીંદરખેડાનું ચામુંડા માતાનું મંદિર પંચથર છે.૧૦ દરેક થરપ્રસ્તર પર ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ પ્રયોજાયાં હોય તેવા
