________________
૨૯૮]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ [પરિ. ઇતિહાસ
સ્થાનિક દંતકથા પ્રમાણે આ સૂર્યમંદિર ચંદ્રવંશી રાજા નહુષના પુત્ર યયાતિએ બંધાવ્યું હતું. યયાતિ એની બે રાણીઓ, શર્મિષ્ઠા અને દેવયાની, સાથે શ્રીમાલમાં આવ્યો અને એણે સૂર્યના એક પવિત્ર ધામમાં આકરું તપ કરવા માંડયું. સૂર્ય યયાતિની ભક્તિના ઉદ્રેકથી એટલા પ્રસન્ન થયા કે એમણે એને દર્શન દીધું અને યયાતિને વરદાન માગવા કહ્યું. યયાતિએ કહ્યું દિવ્ય દૃષ્ટિથી તમને તમારા સાચા સ્વરૂપમાં જોઉં. સૂર્યું આ વરદાન આપ્યું અને બીજું વરદાન માગવા જણાવ્યું. યયાતિએ કહ્યું કે હું રાજ્યથી અને જિંદગીના ભોગોથી કંટાળ્યો છું. મારી એક ઇચ્છા એ છે કે શ્રીમાલપુરના હિત માટે તમે તમારા સાચા સ્વરૂપે અહીં ઉપસ્થિત થાઓ. સૂર્યે કહ્યું : તથાસ્તુ. સૂર્યના સાચા સ્વરૂપની (દેખીતી રીતે અર્થાત્ માનવસ્વરૂપની) મૂર્તિ સ્થાપવામાં આવી અને એક હરિયા બ્રાહ્મણને એના માટે રાખવામાં આવ્યો. દેવે કહ્યું કે મને “જગત સ્વામી (જગતને સ્વામી) કહો, કારણ કે હું એક જ એને રક્ષક છું. સ્થાનિક બ્રાહ્મણવૃત્તાન્ત પ્રમાણે, સૂર્યની મૂળ મૂર્તિ કાષ્ઠની હતી અને હજી ઉત્તર ગુજરાતના પાટણમાં લક્ષ્મી મંદિરમાં એ સચવાયેલી છે. બીજે વૃત્તાંત મંદિરના બાંધનારને શ્રી પુંજ અથવા જગમ તરીકે જણાવે છે. એક દંતકથા પ્રમાણે જગસમનું સાચું નામ કનક હતું અને એ કાશ્મીરમાંથી આવ્યા હતા. બ્રહ્મભટ્ટ ત૫ના કહેવા પ્રમાણે, જગમ જમાવલ જાતિને કાશ્મીરને રાજા હતો, જેણે કુમારપાલ પહેલાં લગભગ ૫૦૦ વર્ષ પર, ભીનમાલમાં પોતાનું શાસન સ્થિર કર્યું હતું. કુમારપાલનો સમય ઈ. સ. ૧૧૮૬ હેઈ જગમને સમય લગભગ ઈ. સ. ૬૮° થાય.
પ્રચલિત સ્થાનિક વાત પ્રમાણે, જગસોમ પેટમાં રહેલા જીવતા સાપથી પીડાતો હતો. કાશ્મીરથી દ્વારકાની યાત્રા દરમ્યાન જ્યારે જગમ ભીનમાલના દક્ષિણ દરવાજે રોકાયો ત્યારે એને ઊંઘ આવી અને એના મેંમાંથી સાપ બહાર આવ્યો. એ જ વખતે નગરના દરવાજા પાસેના દરમાંથી એક સાપે બહાર જોયું અને એણે રાજાના ઉદરમાં રહેલા સાપને કહ્યું: “તારે જતા રહીને રાજાને હેરાન કરવાનું બંધ કરવું જોઈએ.” ઉદરમાંને સાપ બેલ્યો: “તારા દરની નીચે સારે ખજાને છે, તે છેડે તને ગમશે? પછી મને મારું ઘર છોડવાનું શા માટે કહે છે?” દરવાજાના સાપે કહ્યું: “રાજાને કોઈ સેવક નજીકમાં હોય તે ભલે એ સાંભળી લે જે કીર વૃક્ષનાં પાંદડાંને તેડીને, એને એની નીચે ઊગતી લતાનાં કુલ જોડે ભેળવવામાં આવે ને એને ઉકાળીને રાજાને આપવામાં આવે તે રાજાની અંદરને સાપ મરી જશે.” રાજાના સાપે વળતે કટાક્ષ કર્યો:
