________________
૫ મું ]
શ્રીમાલ-મિલમાલ.
[૮૫
વિસ્તાર
આ શહેરના વિસ્તારનો ખ્યાલ મેળવવો મુશ્કેલ નથી. શ્રીમાલપુરાણ પ્રમાણે ગૌતમાશ્રમને અર્થત શ્રીમાલ ક્ષેત્રને વિસ્તાર પાંચ ગભૂતિને એટલે કે આશરે પંદરેક માઈલને થાય. શહેરનું સમગ્ર ક્ષેત્રફળ મોટાં મોટાં મકાનોમાં રોકાઈ ગયું છે. જે જગા દેવોના વિમાને રોકી હતી તે જગા પાંચ કેશ૧૭ એટલે દસ માઈલની હતી; ને પરાઓ સાથેના શ્રીમાલનગર વિસ્તાર પાંચ જન૧૮ એટલે કે વીસ માઈલનો થાય છે.
યુઅન સ્વાંગ આ નગરને ઘેરાવો ૩૦ લી (પાંચ માઈલ) હેવાનું જણાવે છે. ૧૯ વર્ણન
ગુર્જરની આ રાજધાની ભિલમાલની મુલાકાત ચીની પ્રવાસયાત્રી યુઅન સ્વાંગે સાતમા સૈકામાં લીધી હતી. પોતાની પ્રવાસનધમાં એ એનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે:
વલભીથી ઉત્તર તરફ લગભગ ૧૮૦૦ લીના અંતરે કૌચેલો(ગુજર)ની રાજધાની આવેલી છે. આ પ્રદેશ ૫,૦૦૦ લીના ઘેરાવામાં છે. અને એની રાજધાની પીલોમોલો ૩૦ લીને ઘેરાવો ધરાવે છે. આ સ્થળને ખેતપ્રદેશ અને લોકોની રીતભાત સૌરાષ્ટ્રને મળતાં આવે છે. વસ્તી ગીચ છે. સ્થાનો સમૃદ્ધ અને અનેક વસ્તુથી ભરેલાં છે. તેઓ નાસ્તિક છે, થોડાંક બૌદ્ધ ધર્મને માને છે. ત્યાં એક સંધારામ છે, જેમાં સો સાધુઓ રહે છે. તેઓ હીનયાન અને સર્વાસ્તિવાદને ઉપદેશ કરે છે. એમાં કેટલાંક દેવમંદિરો છે તેમાં અનેક ધર્મની પૂજા થાય છે. રાજા ક્ષત્રિય વર્ણન છે. એ વીસ વર્ષને જુવાન છે. એ એનાં જ્ઞાન અને શૌર્ય માટે જાણીતો છે. એ બૌદ્ધધર્મી છે. વિવિધ શક્તિ ધરાવતાં માનવીઓને એ ભાન આપે છે. ૨૦
પ્રભાવકચરિતના લેખક પ્રભાચંદ્રસૂરિ (વિ. સં. ૧૩૩૪ ઈ. સ. ૧૨૭૮) આ ભવ્ય નગરનું વર્ણન આ પ્રમાણે કરે છે?
ગૂર્જરદેશ કે ગૂર્જરભૂમિ કે જે શ્રીથી સમૃદ્ધ છે તેમાં શ્રીમાલ નામે એક શહેર છે, જે એક સૌદર્યવતી અસરા સમાન છે. ત્યાંનાં મંદિરના કુંભોની શ્રેણી જાણે કે શહેરના મુગટ ઉપરનાં રત્ન છે. એ ભવ્ય મહેલો સુંદર ભાવારણોથી શણગારાયેલા છે. એને મુખ્ય માર્ગ શક્તિશાળી હાથીઓની
