________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ૌત્રક કાલ
[પ્ર. પામશે એ નિઃશંક છે. જ્યારે આપણે ગુજરાતના સ્થાપત્યને વારસ અને સ્થપતિઓ કે જેઓએ સ્થાપત્ય તૈયાર કર્યું છે તેને અભ્યાસ કરીએ છીએ ત્યારે એમ જણાય છે કે “ઈશ્વરે આપેલું વચન બરાબર પળાયું છે.”
પવિત્ર બ્રાહ્મણો આવ્યા અને તેઓએ શ્રી પાસેથી શહેરની બક્ષિસ મેળવી.
જે સ્થળ ઉપર આ શહેર બંધાયું તે “શ્રીમાલનગર' તરીકે જાણીતું થયું.
સ્વજાતિ ધનવાન હેવા છતાં એણે પુરુષરત્ન માઘને સુધાથી નાશ થવા દીધા એટલે શ્રીમાલનું નામ “ભિલ્લમાલ' પડ્યું એવું માઘ-પ્રબંધ જણાવે છે.
શ્રીમાલમાં કલિયુગ આવેલે જાણીને લક્ષ્મી ત્યાંથી ચાલી ગઈ ને એના જવાથી શુન્ય થયેલા શ્રીમાલનું ‘ભિન્નમાલ' નામ થયું એવું શ્રીમાલપુરાણ જણાવે છે. • પુરાણ પ્રમાણે શહેરનું “શ્રીમાલનગર’ નામ સત્યયુગમાં હતું; ત્રેતાયુગમાં એનું નામ “પુષ્પમાલ' હતું; ને કલિયુગમાં એ “ભિન્નમાલ” કે “ભિલમાલ'ના નામે જાણીતું થયું. એનું શું નામ પુરાણમાં બતાવેલું છે અને પ્રબંધચિંતામણિએ પણ એની નેંધ કરી છે. એ છે “રત્નમાલ', જેની કથા રાજા શ્રી–પુંજ અને એની પુત્રી શ્રીમાતાના સંબંધમાં ઉભવેલી છે. ૧૧
ઐતિહાસિક દષ્ટિએ આને વિચાર કરીએ. | ભિન્નમાલ કે ભિલમાલ, શ્રીમાલ, પુષ્પમાલ અને રત્નમાલ આ ચારે નામોને અંતે “માલ” શબ્દ આવે છે. “માલ” શબ્દના ત્રણ અર્થ થાય છે? (૧) બે ગામડાં વચ્ચેનું જંગલ, (૨) ઊંચો ડુંગરાળ પ્રદેશ, અને (૩) એ નામની પ્લેચ્છ જાતિ.૧૨
ભિલ્લમાલ' કલિયુગનું નામ છે. ઘણા પ્રદેશે ત્યાં રહેતી જાતિઓના નામથી ઓળખાય છે, આથી ભિલ અને માલ નામની પ્રજા આ પ્રદેશમાં વસતી હશે અને તેથી એ પ્રદેશ ભિલ્લમાલ' નામે જાણીતા થયે હશે.૧૩ જેમ જેમ શહેર સમૃદ્ધ થતું ગયું તેમ તેમ ત્યાંના રહેવાસીઓએ “શ્રીમાલ” નામ પ્રચારમાં મૂક્યું હશે. સાતમા સૈકાના સુપ્રસિદ્ધ જ્યોતિષાચાર્ય બ્રહ્મગુપ્ત ‘ભિલ્લમાલકાચાર્ય તરીકે ઓળખાય છે. ૧૪ શ્રીમાલપુરાણમાં પવિત્ર સ્થળોની યાદી આપી છે તેમાં કેરાત સરોવરનો ઉલ્લેખ છે. ૧૫ આ સરોવર કિરાતો કે ભિલે માટે પવિત્ર હશે.
