________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-ત્રક કાલ
[પ્ર. હાજરીથી શોભાયમાન છે. આ શહેરમાં સુંદર જૈન મંદિર છે અને મહાન સાધુઓ વસે છે. ૨૧
શ્રીમાલપુરાણ જે શ્રીમાલને પ્રદેશ ગુર્જર મટી પાછો મરમાં ગણા ત્યાર પછી લખાયું લાગે છે, તેમાં શ્રીમાલનગરનું સુંદર વર્ણન આપેલું છે : “ચૂનાથી ધોળેલી એની ઊંચી હવેલીઓ ગગનાંગણમાં હંસની પંક્તિઓ જેવી શોભે છે. મકાનોની જાળીઓમાંથી દેખાતી ચિત્રોવાળી ભીંતે ગૃહલક્ષ્મીઓનાં ચિત્રવિચિત્ર વસ્ત્રોની જેમ શોભતી હતી. હવેલીઓનાં શિરોગૃહ ઉપર સિંદૂર છંટાતું ને ત્યારે એ આકાશમાં રાતાં ઈદ્રગોપ ગોકળગાય) જેવાં લાગતાં હતાં. નગરના છેડાઓ ઉપર ૨૮ કેણ સ્તંભ ઊભા કરવામાં આવ્યા હતા. સ્થળે સ્થળે તેણે હતાં-ક્યાંક સોનેરી, ક્યાંય મણિમય ને ક્યાંક રૂપેરી. એ નગરના સૌને મહાન ઉડ્ડય કિનારા પર ઊછળી આવેલા ઉત્તરસમુદ્રનું સ્મરણ કરાવતો હતો.”૨૨
નગરની રચના ચતુરસ્ત હતી.૨૩
પુરાણ શ્રીમાલના કેટલાક આંકડાઓ આપે છે, જેને “શ્રીમાલિકી સર્વસંખ્યા કહે છે તે પ્રમાણે શ્રીમાલમાં ૧૦૦૦ ગણપતિ, ૪૦૦૦ ક્ષેત્રપાલે, ૮૪ ચંડિકા દેવીઓ, ૧૦૦૦ સરવરે, ૧૧૦૦૦ શિવલિંગે, ૯૯૯ મુખ્ય મંદિર અને દુર્ગાનાં ૧૮૦ ૦૦ મંદિર હતાં.
૪૦૦૦ બ્રહ્મશાળાઓ, ૮૦૦૦ દુકાને અને ૧૦૦૦ સભાગૃહ હતાં. આ નગરના સંરક્ષિત દુર્ગની દીવાલમાં ૮૪ દરવાજાઓ હતા.
આ શહેરની પૂર્વ દિશામાં રહેતા વશ્યો “પ્રાગ્વાટ' નામે જાણીતા થયા, તેવી જ રીતે દક્ષિણના ધનેસ્કટ અને પશ્ચિમ અને ઉત્તરના “શ્રીમાલી' કહેવાયા.૨૪ ઈતિહાસ
શ્રીમાલમાં સચવાયેલી પ્રણાલી પ્રમાણે જગસ્વામી કે સૂર્યનું સૌ પ્રથમ મંદિર વિ. સં. ૨૨૨(ઈ. સ. ૧૬૬)માં બંધાયું. શહેરનો નાશ વિ. સં. ૨૬૫ (૨૯ ઈ. સ.)માં થયે. વિ. સં. ૪૯૮(ઈ. સ. ૪૩૮)માં રાક્ષસોએ શહેરને ફરીથી નાશ કર્યો અને વિ. સં. ૭૦૦ (ઈ. સ. ૬૪૪)માં શહેર ફરીથી વસ્યું. વિ. સં. ૯૦૦ (ઈ. સ. ૮૪૪)માં ત્રીજી વખત શહેરનો નાશ થયે. વિ. સં. ૯૫૫(ઈ. સ. ૮૯૯)માં શહેર ફરીથી વસ્યું અને બાર રૌકાઓ સુધી એની સમૃદ્ધિ ટકી રહી.”૨૫
