________________
૫ મું]
શ્રીમાલ-મિલમાલ
ભીનમાલની પ્રમાણભૂત લિખિત માહિતી વર્મલાતના સમયને શિલાલેખ પૂરી પાડે છે. પ્રભાવરિતના મતે એ શ્રીમાલને રાજા હતો.૨૭ શિલાલેખ વિ. સં. ૬૮૨(ઈ. સ. ૬૨૬)નો છે. એક રાજા વર્મલાતનો ઉલ્લેખ માઘ કવિએ પોતાના સંસ્કૃત મહાકાવ્ય “શિશુપાલવધ’ની પ્રશસ્તિમાં કરેલ છે. આ બંને વર્મલાત એક જ હોય તો સુપ્રભદેવ કે જે માઘના દાદા હતા તે વર્મલાતના મુખ્ય મંત્રી હતા. કવિના પિતાનું નામ દત્તક હતું અને લેકે એના મૈત્રીભર્યા વર્તનને લીધે એને “સર્વાશ્રય” તરીકે સંબોધતા હતા. માઘના મહાકાવ્યના દરેક સર્ગને અંતે “શ્રી” શબ્દ આવે છે અને માઘ ‘યંક' કહેવાય છે. અને આ રીતે એણે પિતાના નગર શ્રીમાલને એના મહાકાવ્યમાં યાદગાર બનાવ્યું. ૨૮
ભીનમાલને રાજકીય ઈતિહાસ જોતાં જણાય છે કે વર્મલાત (ઈ.સ. ૬૨૬) પછી ચાપ વંશના રાજા વ્યાધ્રમુખ શ. સં. ૫૫ (ઈ. સ. ૬૨૮)માં રાજ્ય કરતો હતો. ૨૯ જ્યારે યુઅન સ્વાંગ ઈ. સ. ૬૪૧ માં આવ્યો ત્યારે ત્યાં ૨૦ વર્ષને એક ક્ષત્રિય રાજા રાજ્ય કરતો હતો તે કદાચ વ્યાધ્રમુખને પુત્ર હશે.૩૦ ભીનમાલની આસપાસના પ્રદેશમાં ત્યારે ગુર્જર પ્રતીહારે રાજ્ય કરતા હતા.૩૧ આ સમયે આ સમસ્ત પ્રદેશ ગુજરદેશ' તરીકે ઓળખાતો હોવાનું જણાય છે. નવસારીના ચાલુક્ય રાજા પુલકેશીના કલચુરિ સંવત ૪૯૦(ઈ. સ. ૭૩૯)ના તામ્રપત્રમાં ઉલ્લેખ છે કે મુસલમાનોએ ચાવોકટો ઉપર હુમલો કર્યો ૩૩ જો આ ભીનમાલના ચાપ હોય તો એમ જરૂર કહી શકાય કે ભીનમાલ ઉપર ઈ. સ. ૭૩૯ પહેલાં હુમલે થયે હતો.૩૪
ચાપ પછી ભીનમાલમાં પ્રતીહારો રાજ્ય કરતા હતા. ચાપની જગાએ પ્રતીહારો ક્યારે આવ્યા એ જાણી શકાયું નથી. પંડિત ગૌરીશંકર ઓઝા આ બનાવ ઈ. સ. ૭૪૦ અને ઈ. સ. ૮૦૦ની વચમાં મૂકે છે.૩૫
આ પ્રતીહારો અવંતિમાં પણ રાજય કરતા હતા.5
સૌ પ્રથમ પ્રતીહાર રાજા નાગભટ હતા. ભરૂચના ચૌહાણ રાજા ભર્તુવૃદ્ધ બીજાના તામ્રપત્ર(વિ. સં. ૮૧૩-ઈ. સ. ૭૫૭)માં સેંધાયેલે નાગાવલોક તે આ નાગભટ હોય તો ભવૃદ્ધ નાગભટને સામંત હતો. આ તામ્રપત્ર ભરૂચ જિલ્લાના હાંસોટ ગામમાંથી મળી આવ્યું હતું, આથી એમ કહી શકાય કે નાગભટનું સામ્રાજ્ય ઉત્તરમાં મારવાડથી દક્ષિણમાં ભરૂચ સુધીનું હતું.૩૮ આ સમયે બલૂચીઓએ એના રાજ્ય ઉપર હુમલે કર્યો હતો, પણ એમને મારી હઠાવવામાં આવ્યા હતા.૩૯
