________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-શૈત્રક કાલ ત્યાર પછી બે રાજા કાકસ્થ અને દેવરાજ થઈ ગયા અને પછી આ વત્સરાજ. વત્સરાજે બંગાળાના ગૌડ રાજાઓને જીતી લીધા. જ્યારે એ માળવાના રાજા સાથે યુદ્ધમાં રોકાયેલો હતો ત્યારે એના ઉપર રાષ્ટ્રકૂટ રાજા ધ્રુવરાજે હુમલો કર્યો અને વત્સરાજ હારીને પોતાના રાજ્ય મારવાડમાં પાછો આવ્યો. પિતે ગૌડ રાજા પાસેથી બે શ્વેત છો લીધાં હતાં તે એણે રાષ્ટ્રકૂટ રાજાને પાછાં આપ્યાં.૪૦ જૈન દિગંબર આચાર્ય જિનસેને શક સંવત ૭૦૫(ઈ. સ. ૭૮૩)માં રચેલા હરિવંશપુરાણમાં એની નોંધ આપી છે. એવી જ રીતે ઉદ્યોતનસૂરિએ પોતાની કુવલયમાલાકથા(ઈ. સ. ૭૭૮)માં એને ઉલ્લેખ કરેલ છે. ૪૨
એના પછી એને પુત્ર નાગભટ બીજે ગાદીએ આવ્યા. એ “નાગાવલોક નામે જાણીતો હતો. એણે કનોજના રાજા ચક્રાયુધને હરાવ્યું. એ સામ્રાજ્યને વડે થયો. વાલિયરના અભિલેખમાંથી માહિતી ઉપલબ્ધ થાય છે કે એણે આંધ, સેંધવ, વિદર્ભ, કલિંગ અને બંગના રાજાઓને જીતી લીધા હતા અને આનર્ત, માલવ, કિરાત, તુરષ્ક, વત્સ અને મત્સ્યના ગિરિદુર્ગો લઈ લીધા હતા.૪૩ જોધપુર રાજ્યના એક ગામડામાંથી એને વિ. સં. ૭૭૨(ઈ. સ. ૭૧૬)ને લેખ મળી આવ્યો છે. એ ભગવતીને મહાન ભક્ત હતો. જૈન લેખકો આ નાગભટને “આમ” નામથી ઓળખે છે. ૪૪ પ્રભાવરિત પ્રમાણે એ વિ. સં. ૮૯૦(ઈસ. ૮૩૪)માં મૃત્યુ પામ્યો. ૪૫ કદાચ આ સમયે જ ભીનમાલ ગુર્જરની રાજધાની મટી ગયું. ત્યાર પછી ગુજરાની રાજધાની કાન્યકુબ્ધ થઈ૪
પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રના સૈધવ રાજા જાઈક ર જાના ગુ. સં. ૫૯૬ (ઈ.સ. ૯૧૫)ના દાનશાસન પરથી માલૂમ પડે છે કે ભૂતામ્બિલિકા(ધૂમલી)માં ભિલ્લમાલના નગ્ન નામે વેપારીએ પોતાના નામે નગ્ન-મઠિકા નામનો નાને મઠ સ્થાપ્યો હતો.૪૭
રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કૃષ્ણ ૩ જાના સમય(ઈ. સ. ૯૩૯-૯૬૭)માં ભિલ્લમાલના વેપારીઓએ સંયાન(સંજાણ)માં ભિલ્લમાલદેવ મધુસૂદનની પ્રતિષ્ઠા કરી હોવાને ઉલ્લેખ આવે છે. ૪૮
માળવાના પરમાર રાજા સિંધુરાજ(ઈ. સ. ૯૯૪થી ૧૦૧૧)ના પુત્ર દૂસલે ભીનમાલમાં અલગ શાખા સ્થાપી. એ શાખાની સત્તા ત્યાં બારમી સદી સુધી રહી.૪૯ પુરાતન અવશે
ભીનમાલમાં ઉખનન અને સ્થળતપાસ દ્વારા “રાતાં ચળકતાં મૃપાત્રો' અને કાળાં-અને-રાતાં મૃત્પાત્રોના અવશેષ મળી આવ્યા છે. આ ઉપરાંત રામન સામ્રાજ્યના સમયનાં મૃત્પાત્રોના અવશેષ નવલખેશ્વર મહાદેવના ટેકરા ઉપરથી
