________________
૫ મું]
શ્રીમાલ-ભિલ્લમાલ
[૮૯
મળી આવ્યા છે. આ અવશે બતાવે છે કે શ્રીમાલની વસાહત ખ્રિસ્તી સંવતની પૂર્વેના સમયમાં તેમજ એની આરંભિક સદીઓમાં આબાદ હતી.
જેકસન બોમ્બે ગેઝેટિયર-વો. તેમાં જેકેપ (યક્ષપ) અને જગસ્વામી સૂર્યના મંદિરનું વિગતથી વર્ણન આપે છે. સરોવરની બાજુમાં ખૂબ ધ્યાન ખેંચે તેવું એક મહાકાય શિલ્પ છે. જેકસન એનું વિગતે વર્ણન આપીને નોંધે છે કે આ મહાકાય શિલ્પ તૂટેલું છે, આથી એનું મુખ બેડોળ જણાય છે. હાથ અને પગ ભગ્ન છે છતાં પણ આ શિલ્પકૃતિ ભવ્ય જણાય છે. એના માથાના વાળ વ્યવસ્થિત અને વાંકડિયા છે. એની છાતી અને એનું વર્તુળાકાર ઉદર કુશળતાથી ઘડેલાં છે. આ મૂર્તિમાં સપ્રમાણતાની ખામી છે. એના હાથનો નીચેનો ભાગ અને પગ ઘણું ટૂંકા છે, તેવી જ રીતે એને માટેનું આસન સાંકડું છે. આથી એમ જણાય છે કે પથ્થરની જરૂરી ઊંડાઈને અભાવ હશે અને પરિણામે કુશળ શિલ્પીને હાથે પ્રમાણહીન પ્રતિમા ઘડાઈ હશે. આ મૂર્તિમાં ધ્યાન ખેંચે તેવાં લક્ષણોમાં માથાના વાળ (જુલફાં) અને એના જમણા હાથમાં રહેલે પથ્થરને દડે છે. માથાના વાળ વાંકડિયા અને વ્યવસ્થિત છે. વાંકડિયા વાળ કપાળ ઉપર ખૂલે છે. વાંકડિયા વાળની ચાર હરળ છે, જે ખભા સુધી લટકતી જણાય છે. મસ્તક ઉપરના મુકુટને ત્રણ ટોચ છે. એ ખૂબ અસરકારક અલંકાર તરીકે શોભે છે. નાકના ઉપરના ભાગની સંમુખ ટોચ અને કાન ઉપરની બે બાજુની બે ટોચ એમ ત્રણે ટોચો વાળેલી પટીથી બાંધેલી છે. પ્રથમ નજરે હાથમાં રહેલ પથ્થરને ગોળો શ્રીફળ હોય એમ લાગે છે; જાણે કે રાજા એને સરોવરમાં પધરાવતા હોય, જ્યારે એક મત એ માનવહસ્તક હેવાન છે (પૃ. ૪૫૭).
આ આકૃતિને દેખાવ, એની ભવ્યતા, એને ભરાવદાર દેહ અને એની અદા, એના માથાના વાંકડિયા વાળ વગેરે એલિફન્ટાની ગુફામાં શિવ-પાર્વતીના લગ્ન વખતના શિલ્પમાંની ચંડની આકૃતિને મળતી આવે છે. આથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ આકૃતિ શ્રીમાલને જૂનામાં જૂને અવશેષ હોઈ શકે કે જે એલિફન્ટાની વાંકડિયા વાળની આકૃતિ છઠ્ઠા કે સાતમા સૈકાની માનવામાં આવે છે. તેની સાથે સામ્ય ધરાવે છે અને આ જ સમયે ગુર્જરોએ શહેરની સ્થાપના કે પુનઃસ્થાપના કરી એમ મનાય છે” (પૃ. ૪૫૮). સાહિત્યનું ધામ
શ્રીમાલપુરાણ પ્રમાણે શ્રીમાલમાં એક હજાર બ્રહ્મશાળાઓ અને ચાર હજાર ભઠા હતા, જેમાં જુદી જુદી વિદ્યાશાખાઓના વિષય ભણવવામાં આવતા.૫૧ આ રીતે શ્રીમાલ મહાન વિદ્યાપીઠનું ધામ હતું.
