________________
૯૦]
મૈત્રક કાલ અને અનુમૈત્રક કાલ
[..
ભીનમાલની આસપાસના પ્રદેશનું વર્ણન કરતાં સન નંધે છે કે ઈટોના ટુકડા મોટા વિસ્તારમાં વેરાયેલા પડ્યા છે તેથી એ પ્રાચીન વિદ્યાશાલા કે સંસ્કૃત કોલેજનો પ્રદેશ હોઈ શકે.પર
માઘ કવિ આ જ શહેરમાં ખ્યાતનામ થયો હતો. મહાન ખગોળશાસ્ત્રી ભિલ્લમાલકાચાર્ય બ્રહ્મગુપ્ત પિતાને જતિષનો મહાન ગ્રંથ બ્રહ્મક્ટસિદ્ધાંત શક સંવત ૧૫ (ઈ. સ. ૬૨૮)માં અહીં પૂર્ણ કર્યો હતો. અબીરૂની (ઈ. સ. ૧૯૩૦) કહે છે કે વિષ્ણુના પુત્ર બ્રહ્મગુપ્ત બ્રહ્મસ્ફટસિદ્ધાંતને ગ્રંથ મુલતાન અને અણહિલવાડની વચમાં ભીનમાલ શહેરમાં રચ્યો હતો.૫૩
શ્રીમાલ જૈન વિદ્યાનું મહાન ધામ હતું. સુવિખ્યાત સિદ્ધર્ષિની ઉપમિતિભવપ્રપંચથાન ગ્રંથ વિ. સં. ૯૬૨(ઈ. સ. ૯૬)માં ભીનમાલમાં પૂર્ણ થયો હતો. હરિભદ્રસૂરિની વિદ્યાપ્રવૃત્તિ પણ ભીનમાલમાં થઈ હતી. વદર્શનસમુચ્ચચ નામનો ગ્રંથ આ શહેરમાં જ લખાયો હતો. સમરાદિત્ય નાયકની સમરાદિત્યથા (સમર ફરવે) પણ જૈન વિદ્વાન હરિભદ્રસૂરિએ પ્રાકૃતમાં અહીં લખી હતી. એને “સકલકથા’ તરીકે કાવ્યાનુશાસનમાં ઓળખવામાં આવે છે. સિદ્ધર્ષિ, જે હરિભદ્રસૂરિનો શિષ્ય હતો તે, શ્રીમાલનો નાગરિક હો એમ પ્રભાવકચરિતમાં સેંધેલું છે. હરિભદ્રસૂરિએ એને માટે લલિતવિસ્તરા નામની ટીકા લખી હતી.૫૪
કુવલયમાલા કથાને પ્રાકૃત ગ્રંથ ઉદ્યોતનસુરિએ લખે છે, જે હરિભદ્રસૂરિને સમય નકકી કરવામાં બહુ ઉપયોગી છે. આ ગ્રંથ પૂર્ણ થયાને સમય શક કાલ ૭૦૦ વર્ષના આગલા દિવસે બપોરને કહેવાય છે. આ ગ્રંથ આ પ્રમાણે પૂર્ણ થાય છે –“આ ગ્રંથ કવિના પિતાના અભિમાન માટે કે કાવ્ય લખવાના ઉદ્દેશથી રચાયો નથી, પરંતુ આ ધર્મકથા છે માટે એ લખાય છે, આથી એના દોષ તરફ જોશો નહિ.”૫૫
આવા થોડાક ઉલ્લેખમાંથી શ્રીમાલની વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિને ખ્યાલ આવે છે. ત્યાર પછી અણહિલવાડ પાટણ એની પ્રેરણાનું કેંદ્ર રહ્યું. ધર્મસંપ્રદાય
શ્રીમાલનો ધાર્મિક ઇતિહાસ જોતાં નજરે પડે છે કે શ્રીમાલ શૈવ અને વૈષ્ણવ તીર્થસ્થળ છે. વળી યુઅન સ્વાંગની પ્રવાસનોંધમાંથી જાણી શકાય છે કે એના સમયે બૌદ્ધ ધર્મ પ્રચારમાં હતો, જૈન ધર્મ પણ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવતો હતો.૫૫
સિદ્ધર્ષિ(૧૦ મી સદી)નું કાર્યક્ષેત્ર ભિલ્લમાલ હતું.પ૭ વીરગણિ ભીનમાલ, થરાદ, થરા અને પાટણમાં રહેતા.૫૮
