________________
૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. પણ આગળ જતાં એ વંશની સત્તા પ્રસરી. ગુર્જરનૃપતિવંશનું રાજ્ય દેઢસોથી વધુ વર્ષ (લગભગ ઈ. સ. ૫૮૦ થી ૭૩૫) પ્રવત્યું. એ પછી વળી ત્યાં ચાહમાન રાજાની સત્તા સ્થપાઈ. એ ઉત્તરના પ્રતીહાર રાજાના આધિપત્ય નીચે હતો.
તાપીની દક્ષિણે શરૂઆતમાં સૈકૂટક વંશનું રાજ્ય પ્રવર્તેલું. એ પછી ત્યાં કટચુરિ રાજયની સત્તા સ્થપાઈ. ઈ.સ. ૬૯માં નવસારીમાં દખણના ચાલુકય રાજ્યની શાખા સત્તારૂઢ થઈ. આ વંશની સત્તા ત્યાં ૭૫-૮૦ વર્ષ ટકી. આઠમી સદીના મધ્યમાં અહીં વળી દખણના રાષ્ટ્રકૂટ વંશની શાખાએ સત્તા જમાવી. શરૂઆતમાં આ વંશની સત્તા તાપીની ઉત્તરે કીમ નદી સુધી પ્રસ્ત, જયારે ભરૂચની આસપાસના પ્રદેશ પર ચાહમાન વંશની સત્તા પ્રવર્તેલી, પરંતુ ઈ. સ. ૭૮૮ માં મૈત્રક રાજ્યને અંત આવતાં રાષ્ટ્રકૂટ રાજાએ પોતાની સત્તા છેક સાબરકાંઠા સુધી પ્રસારી ને રાજધાની ખેડામાં રાખી.
આમ આ કાલ દરમ્યાન લાટ(દક્ષિણ ગુજરાત)ના ઉત્તર ભાગ પર ઉત્તરોત્તર ચારેક રાજ્યોની અને લાટના દક્ષિણ ભાગ પર બીજાં ચારેક રાજ્યોની સત્તા પ્રવતી હોવાનું માલૂમ પડે છે.? મૈત્રક કાલ
ગુજરાતમાં મગધના ગુપ્ત સામ્રાટોના શાસનનો અંત આવ્યા બાદ સૌરાષ્ટ્ર કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત અને મધ્ય ગુજરાતમાં મૈત્રક વંશની સત્તા પ્રવર્તી ને એ સત્તા ત્રણસોથી વધુ વર્ષના લાંબા કાલ લગી સળંગ ચાલુ રહી, આથી ગુજરાતના ઇતિહાસમાં આ કાલને “મૈત્રકકાલ' તરીકે ઓળખવામાં આવ્યા છે.
દક્ષિણ ગુજરાત મુખ્યત્વે મૈત્રકેની સત્તા નીચે નહતું, પરંતુ આ કાલ દરમ્યાન ત્યાં કોઈ એક મુખ્ય વંશની સત્તા પ્રવતી નહોતી. મેટે ભાગે બધે વખત ઉત્તર લાટમાં અને દક્ષિણ લાટમાં અલગ અલગ સમાંતર સત્તાઓ પ્રવતી હતી ને એ પણ એક પછી એક ચારેક સત્તાઓ. આથી આ કાલ માટે મૈત્રકોના નામની સાથે જેનું નામ સાંકળી શકાય તેવું દક્ષિણ ગુજરાતમાં કોઈ મોટું પ્રબળ રાજ્ય ગણાવી શકાય એમ નથી. એક ગ્રંથમાં “મૈત્રકકાલ”ને બદલે “મૈત્રકગુજરકાશ' નામ પ્રયોજાયું છે,કે પરંતુ ગુર્જરનૃપતિવંશનું રાજ્ય લાટના માત્ર ઉત્તર ભાગ ઉપર અને મૈત્રકકાલના અર્ધા ભાગ જેટલો સમય સુધી જ સત્તા ધરાવતું, આથી દક્ષિણ ગુજરાતના સમગ્ર પ્રદેશમાં આ કાલ દરમ્યાન બસે-ત્રણસો વર્ષ સુધી કોઈ એક વંશની રાજસત્તા પ્રવર્તી ન હોવાથી, આ કાલને “મૈત્રકકાલ” તરીકે ઓળખ અસ્થાને નથી. મૈત્રકવંશની સત્તા ગુજરાતના મોટા ભાગ પર
