________________
ખંડ ૧
પ્રાસ્તાવિક
પ્રકરણ ૧ મૈત્રક કાલ અને અનુ–મૈત્રક કાલ
(૧) મિત્રક કાલ મૈત્રક રાજ્ય
મગધના ગુપ્ત સમ્રાટ સ્કંદગુપ્તના મૃત્યુ (લગભગ ઈ. સ. ૪૬૭) પછી ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું શાસન શિથિલ થયું ને દૂરના કેટલાક પ્રાંતોમાં સ્થાનિક રાજસત્તા સ્થપાઈ. સૌરાષ્ટ્રમાં વલભીપુરમાં મૈત્રક વંશની સત્તા સ્થપાઈ ને એ સત્તા સમસ્ત સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત અને મધ્ય ગુજરાત પર પણ પ્રવતી. સમય જતાં મૈત્રક વંશની રાજસત્તા પશ્ચિમ માળવા પર પ્રસરી. થોડો વખત ભરૂચની આસપાસના પ્રદેશ પર પણ મિત્ર કેની સત્તા જામી. મૈત્રક વંશનું રાજ્ય ઈ. સ. ૪૭૦ ના અરસામાં સ્થપાયું ને એનો અંત ઈ. સ. ૭૮૮ માં આવ્યો. આમ આ વંશની રાજસત્તા ત્રણ વર્ષથીય વધુ એવા લાંબા કાલ લગી ગુજરાતના ઘણું મોટા ભાગ પર પ્રવતી. દક્ષિણ ગુજરાતનાં સમકાલીન રાજ્ય
માત્ર દક્ષિણ ગુજરાત મુખ્યત્વે મિત્રની સત્તા નીચે હતું નહિ. ભરૂચ પ્રદેશ પર મૈત્રકેાની સત્તા ઈ. સ. ૬૪૮ ના અરસામાં પ્રસરી હતી, પરંતુ એ સત્તા ત્યાં અઠ્ઠાવીસેક વર્ષ જેટલે અલ્પકાલ જ ટકી હતી. એ અગાઉ ત્યાં પહેલાં સંગમસિંહ નામે રાજાની અને પછી કટચુરિ વંશની સત્તા હતી. દરમ્યાન નાંદીપુર (નાંદોદ) પ્રદેશમાં ગુર્જરનૃપતિવંશની સત્તા સ્થપાઈ ભરૂચ-પ્રદેશ પર
