________________
[૩
૧લું]
મૈત્રક કાલ અને આજુ-મૈત્રક કાલ ત્રણસોથી વધુ વર્ષના લાંબા કાલ લગી સળંગ રીતે પ્રવર્તી હેઈ, એ કાલના રાજવંશમાં એ વંશ જ કાલપ્રવર્તક વંશ જેવું મહત્વ ધરાવે છે.
(૨) અનુ-મૈત્રક કાલ
સષ્ટ્રકૂટ રાજ્ય
વલભીના મિત્રક વંશના રાજ્યનો અંત આવતાં ગુજરાતની રાજકીય પરિસ્થિતિમાં ભારે પલટો આવ્યો. દક્ષિણ ગુજરાતમાં ગુજરનૃપતિવંશની સત્તા તથા ચાલુક્યોની નવસારી શાખાની સત્તા અસ્ત પામી હતી ને ત્યાં રાષ્ટ્રકૂટોના એક કુલની સત્તા સ્થપાઈ હતી. મૈત્રક રાજ્યનો અંત આવતાં એ રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યની સત્તા છેક સાબરકાંઠા સુધી પ્રસરી ને એની રાજધાની ખેટક(ખેડા)માં સ્થપાઈપ આ રાષ્ટ્રકૂટ કુલની સત્તા દખણના રાષ્ટ્રકૂટ રાયે થોડા વખતમાં ઝૂંટવી લીધી ને ત્યાં પોતાની એક અલગ શાખા સ્થાપી. આ શાખાએ મધ્ય ગુજરાત તથા દક્ષિણ ગુજરાત પરની સત્તા જારી રાખી, પરંતુ એ ઉત્તર ગુજરાતમાં તથા સૌરાષ્ટ્રમાં પોતાની સત્તા પ્રસારી શકી નહિ.
ગુજર-પ્રતીહારે
સૌરાષ્ટ્રમાં ત્યારે અલગ અલગ રાજસત્તાઓ પ્રવર્તતી હતી. પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રમાં મૈત્રકકાલના અંતભાગથી ધૂમલીનો સૈધવ વંશ રાજસત્તા ધરાવતો હતો, છ દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રમાં ચાલુક્ય કુલનું રાજ્ય પ્રવર્તતું હતું, ને વઢવાણની આસપાસ વળી ચાપ વંશનું શાસન ચાલતું હતું. આમાંના છેલા બે રાજવંશે પર કનોજના પ્રતીહાર વંશનું આધિપત્ય પ્રવર્તતું હતું.. મૈત્રક કાળ દરમ્યાન ભિલ્લમાલ (દક્ષિણ રાજસ્થાન)ની આસપાસનો પ્રદેશ ગુજરદેશ' તરીકે ઓળખાતા ને એ પ્રદેશ ગુજરાત સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવતે.૧૦ ભિલમાલ જે શ્રીમાલ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતું ત્યાંથી અનેક જાતિઓ ગુજરાતમાં આવીને વસી.૧૧ નાંદીપુર –ભરુકચ્છને મિત્રકકાલીન ગુર્જરપતિવંશ એ ગુર્જરદેશના પ્રતીહાર વંશની શાખા હોવાનું જણાય છે. ૧૨ ગુજર–પ્રતીહાર વંશે આ કાલ દરમ્યાને કનોજમાં રાજધાની રાખી પશ્ચિમ ભારતમાં પોતાની વિશાળ સત્તા જમાવી ત્યારે સૌરાષ્ટ્રનાં રાજ્યો પર એનું આધિપત્ય પ્રવર્યું.૧૩ ઉત્તર ગુજરાતમાં આવેલા પંચાસરના ચાવડા રાજ્યની સત્તા પડાવી લઈ એ ગુજર–પ્રતીહાર વંશે ત્યાં પોતાનું સીધું શાસન પ્રવર્તાવ્યું ૧૪
