________________
૪]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[31.
ચાવડા રાજ્ય
પરંતુ ઉત્તર ગુજરાતમાં પ્રતીહારાના શાસનને થાડા વખતમાં ત આવ્યા ને ત્યાં ચાવડા વંશનું રાજ્ય પ્રવતું, જેની રાજધાની અણુહિલ્લપાટક (અણહિલવાડ) નામે નવા પત્તન(પાટણ)માં સ્થપાઈ.૧૫ એ અગાઉ મૈત્રકકાલ દરમ્યાન ગુજરદેશમાં ચાપ વંશનું રાજ્ય હતું ને વઢવાણમાં પણ એ વંશનુ એક ખીજું રાજ્ય હતું.૧૬ આ ચાપ કુલ ‘ચાપેાકટ” કે “ચાવડા' તરીકે પણ ઓળખાતું. આમ ગુજર–પ્રતીહારાની જેમ ચાવડાએ પણ મૈત્રક તથા અનુ—મૈત્રક કાલ દરમ્યાન ગુજરાતના રાજકીય ઋતિહાસમાં કેટલાક સક્રિય ભાગ ભજવેલા છે. ઈ. સ. ૯૪૨ થી લગભગ ઈ. સ. ૧૩૦૦ સુધીના લાંબા કાલ દરમ્યાન ગુજરાતના રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક અભ્યુદય સાધનાર સેલંકી રાજ્યના પાયે। અણહિલવાડના ચાવડા રાજ્યની ભૂમિકા પર સ્થપાયા,
અનુ-મૈત્રક કાલ
આમ મૈત્રક રાજ્યના અંત (ઈ. સ. ૭૮૮) પછી લગભગ દોઢસા વષે સાલકી રાજ્ય સ્થપાયું તે વચગાળા દરમ્યાન ગુજરાતના જુદા જુદા ભાગેામાં જુદા જુદા રાજવંશાની સત્તા પ્રવતી, જેમાં ગુજર–પ્રતીહાર, ચાવડા અને રાષ્ટ્રકૂટ વશ મહત્ત્વના ગણાય. ગુજરાતના ઇતિહાસમાં આ કાલને કઈ સત્તાથી ઓળખવા એ એક પ્રશ્ન છે. શરૂઆતમાં ત્યારે અણહિલવાડના ચાવડા રાજ્યને મહિમા મનાતા તે એથી આ કાલને ચાવડા કાલ' તરીકે ઓળખવામાં આવતા, ૧૭ પરંતુ હવે એ ચાવડા વંશનું રાજ્ય ઉત્તર ગુજરાતના પ્રદેશના મર્યાદિત વિસ્તાર ધરાવતુ હાવાનું માલૂમ પડ્યું હોઈ આ કાલને ‘ચાવડા કાલ' કહેવા અસ્થાને ગણાય છે. હવે એક પુસ્તકમાં આ કાલને “રાષ્ટ્રકૂટ-પ્રતીહાર કાલ” તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યા છે.૧૮ આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં પ્રબળ અને વિશાળ સત્તા એ બે વંશાની હતી, પરંતુ પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રના સૈંધવા પર પ્રતીહારાનું આધિપત્ય હાવાના કાઈ સંગીન પુરાવા મળ્યેા નથી તેમજ અણહિલવાડના ચાવડા રાજ્ય પર એ એમાંની એકેય મહાસત્તાની આણુ પ્રવી હોવાનું માલૂમ પડયુ' નથી, આથી મૈત્રક રાજ્યના જેવા કાઈ એક પ્રબળ વિશાળ રાજ્યના અભાવે આ કાલને “અનુ-મૈત્રક કાલ” તરીકે ઓળખવા બહેતર છે, ૧૯ અથવા એને “પ્રા–સાલંકી કાલ” તરીકે પણ એળખાવી શકાય. અહી આપણે એને અનુવતી કાલ કરતાં પૂ`કાલના અન્વયે અનુ—મૈત્રક કાલ તરીકે ઓળખીશું.
'
',
