________________
૩૯૨ ]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[ પરિ.
સુશાલનનું એકમાત્ર નિશાન તે ચૈત્ય ભાતના પટ્ટાના ઉત્તર મુખખડમાં છે અને ચક્ર, કદાચ સૂર્યનું બિંબ, છે. જમણી અગર ઉત્તર બાજુએ આવેલું સુંદ માતાનું નાનું મંદિર ચારસ અને સપાટ છાવણવાળું છે. છતના કેટલાક ભાગ કદાચ અગાઉ ઘૂમટના મધ્યભાગની શિક્ષા તરીકે દેખીતી રીતે ધડવામાં આવેલા પથ્થરા વડે બનાવાયેા છે. બારશાખ અને પાટડા સફેદ સ ંગેમરમરના છે. જમણી બાજુની બારશાખ પર ઈ. સ. ૧૬૧૨ અને ૧૬૩૪(સ’. ૧૬૬૯ અને ૧૬૯૧)ના ખે ટૂંકા અભિલેખ છે. બીજા થાંભલા પર ઈ. સ. ૧૫૪૩(સં.૧૬૦૦) ને સમયનિર્દેશ છે. છાપરાને ચાર ચારસ કેદ્રસ્થ તભા વડે ટેકવ્યું છે. એ સ્તંભા આઠ ભિત્તિસ્તંભો સાથે ચાર છીછરા ઘૂમટ બનાવે છે. એમાં કોઈ બીજા અગર કાઈ વધુ જૂના મંદિરમાંથી લવાયેલા છાપરાના પથ્થરો પર કમળ કાતરેલાં છે. પશ્ચિમ દીવાલના ગેાખલા, જેની ઉપર ચૈત્ય સુશે।ભનમાં કાતરાયેલા પથ્થર ગાઠવેલા છે, તેમાં સુંદ માતાનું ત્રિશૂળ છે, જે એ પૂજાની એકમાત્ર વસ્તુ છે.
ટેકરીની ટચેથી જોતાં, ભીનમાલને ટીખે। સામાન્ય સપાટીથી ભાગ્યેજ ઊંચા ઊઠતા લાગે છે, ટીખે વૃક્ષામાં ઢંકાયેલા દેખાય છે. માત્ર દક્ષિણમાં સૂર્યમંદિરના સફેદ સ્તંભ ચળકે છે અને ઉત્તરમાં જૂની કચેરીએને ઊંચા ટીમે ઊપસે છે, અને ઉત્તરમાં એનાથી આગળ પારસનાથનાં ચાર મંદિરેશનાં શિખર દેખાય છે. શહેરના પાછળના ભાગમાં દક્ષિણે અને પશ્ચિમે સૂકી કાંટાની વાડેાથી ઘેરાયેલા લીલાછમ બગીચા વિસ્તરેલા છે. બગીચાઓની વાડાની બહાર દક્ષિણપૂર્વે, દક્ષિણે અને દક્ષિણપશ્ચિમે સૂકા સરોવરની ઊંચી ખુલ્લી પાળેા છે, જે કેટલેક ઠેકાણે જૂના કિલ્લાની ધારામાં ગૂંચવાઈ ગઈ છે. ઉત્તરપશ્ચિમે અને ઉત્તરે જૈકાપ અને ગૌતમ તળાવેાનાં પાણી ચળકે છે. પશ્ચિમ બાજુએ, કાંટાના જાળાથી શ્યામ અને બાવળાથી લીલું મેદાન ક્ષિતિજ સુધી વિસ્તરે છે. બીજી બાજુએએ મેદાનની સમુદ્ર જેવી સપાટીને ટેકરીઓની હારમાળાથી ભંગ થાય છે; જેમકે, ઉત્તરે અને ઉત્તરપૂર્વ ખેરતા હારમાળા, પૂર્વ વધારે સુંદર રતનાગર, થુર અને રામસેન ટેકરીઓ, જે દક્ષિણ તરફ દાદલ અને સુંદની ઊંચી સીધીસટ હારમાળા સુધી
ઊંચી જાય છે.
ભીનમાલમાં જોવા લાયક એ જ વસ્તુ ખાસ વર્ણન માગી લે છે, જૈકાપ સરોવરની ઉત્તર પાળ પર આવેલું જક્ષ કે યક્ષનું કદાવર ખંડિત પૂતળું અને શહેરના દક્ષિણપૂર્વ દરવાજા આગળ આવેલુ જગસ્વામી સૂર્યનું મંદિર.
