________________
ગુજર-પ્રતીહારે
[૯૫
આ વંશની રાજધાની શરૂઆતમાં ભિલમાલ(ભીનમાલ)માં હતી ને યુઅન ક્વાંગે ઈ. સ. ૬૪૧ ના અરસામાં ભિલ્લમાલની મુલાકાત લીધી ત્યારે ત્યાં જે જુવાન રાજા રાજ્ય કરતો હતો તે આ પ્રતિહાર વંશનો રાજા તાત હતો એવી કલ્પના કરવામાં આવી છે, પરંતુ વિ. સં. ૬ ૮૨(ઈ. સ. ૬૨૫)માં તો ત્યાં વર્મલાત નામે રાજા રાજ્ય કરતો હતો, શક વર્ષ ૫૫ (ઈ.સ. ૬૨૮-૨૯)માં ભિલમાલકાચાર્ય બ્રહ્મગુપતે બ્રાહ્મફુટસિદ્ધાંત” લખ્યો ત્યારે ચાપવંશના રાજા વ્યાધ્રમુખનું શાસન હતું, ૧૦ અને ઈ. સ. ૬૪૧ ના અરસામાં યુઅન ક્વાંગે ત્યાં ક્ષત્રિય વર્ણને રાજા હોવાનું નોંધ્યું છે.૧૧ ત્યારે ભિલ્લમાલની આસપાસનો પ્રદેશ “ગુર્જર' નામે ઓળખાતો. છતાં ઉપરના ઉલ્લેખો જોતાં ભિલ્લમાલના રાજાઓ પ્રતીહાર વંશ કરતાં ચાપ વંશના હોય એ વધુ સંભવિત છે. ઈ. સ. ૭૨૬ ના અરસામાં સિંધની અરબ જે આ પ્રદેશ પર આક્રમણ કર્યું હતું. ૧૨
આ અરસામાં પ્રતીહાર કુલનો એક બીજો રાજવંશ સત્તારૂઢ થયે. આ વંશના સ્થાપક હતો નાગભટ, જેણે મ્લેચ્છ અધિપતિની મોટી સેનાનો પરાભવ કર્યો ૧૩ સિંધના અરબને ખાળી રાખવામાં પ્રતીહાર રાજાઓએ ઘણું પ્રાબલ્ય દાખવેલું.
ગુર્જરદેશના પ્રતીહાર વંશની સત્તા ક્ષીણ થતી ગઈ. ભરૂચ પ્રદેશમાં પ્રતીહાર શાખાની જગ્યાએ હવે ચાહમાન વંશ સત્તારૂઢ થયે, તેણે નાગાવલોક અર્થાત આ નાગભટનું આધિપત્ય અંગીકાર કર્યું.૧૪ દખણના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા દંતિદગે લાટ અને માલવ પર આક્રમણ કરી, ગુર્જર રાજાને હરાવી ઉજનમાં હિરણ્યગર્ભદાનવિધિ કરી ૧૫ પરંતુ એનું શાસન ત્યાં લાંબે વખત ટક્યું નહિ.૧૬ નાગપછી એના ભાઈનો પુત્ર કક્ક અને એના પછી એનો નાને ભાઈ દેવરાજ રાજા થયો. દેવરાજના પુત્ર વત્સરાજના રાજ્યકાલનું વર્ષ શક ૭૦૫ (ઈ. સ. ૭૮૩-૮૪) જાણવા મળ્યું છે એ પરથી નાગભટ ૧ લે એવી આઠમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં થયો હોવાનું માલૂમ પડે છે. ઈ. સ. ૭૨૬ નો અરબ હુમલે એના વખતમાં થયો હોય એ ઘણું સંભવિત છે.
વત્સરાજ ઘણો પરાક્રમી હતો. એણે પ્રતીહાર વંશના પ્રતાપમાં૧૭ અભિવૃદ્ધિ કરી. એણે ઉત્તરમાં, પ્રાય: કનેજ સુધી, વિજયકૂચ કરી અને ગૌ-રાજને પણ હરાવ્યું. શક ૭૦૦ (ઈ. સ. ૭૮૮)માં જાવાલિપુર(જાલોર)માં એનું શાસન પ્રવર્તતું હેવાનું નેંધાયું છે. ૧૮ હરિવંશપુરાણમાંના ઉલ્લેખ(ઈ. સ. ૭૯૩)
