________________
પ્રકરણ ૬
ગુર્જર-પ્રતીહારો
૧. ગુર્જ દેશને અને અવંતિ-કાજનો પ્રતીહાર વંશ
રાજસ્થાનમાં છઠ્ઠી સદીના મધ્યમાં એક નવો રાજવંશ સત્તારૂઢ થયો. એ વંશને સ્થાપક હરિચંદ્ર નામે વિપ્ર હતો. એને રાણી ભદ્રા નામે ક્ષત્રીય પત્નીથી જે પુત્ર થયા તે “પ્રતિહાર” કે “પ્રતિહાર રાજા તરીકે ઓળખાયા. ૧ આગળ જતાં આ વંશના રાજાઓ પોતાને વંશ રામના ભાઈ લક્ષ્મણથી ઉત્પન્ન થયેલ અને લક્ષ્મણે રામના પ્રતીહાર તરીકે ફરજ બજાવેલી તેથી આ વંશ એ નામે ઓળખાય એમ જણાવે છે. કુલોત્પત્તિની આ માન્યતા પૌરાણિક પ્રકારની છે; વાસ્તવમાં તો આ વંશનો મૂળ પુરુષ કોઈ રાજ્યના પ્રતીહારનો અધિકાર ધરાવતો હશે ને જેમ શુંગ અને મૈત્રક વંશના સેનાપતિઓએ તથા કાવ વંશના અમાત્યે તક મળતાં રાજસત્તા સ્થાપી તેમ આ વંશના પ્રતીહાર મૂળપુરુષે તક મળતાં રાજસત્તા ધારણ કરી હશે. મહાપ્રતીહાર એ મહાસામંત અને મહારાજની હરોળને એક મોટો હેદો ગણાતો, જેને સમાવેશ રાજાનાં પંચ મહાબિરદોમાં થતા.
હરિચંદ્રના પુત્રોએ માંડવ્યપુર (જોધપુરની ઉત્તરે આવેલું મંડોર) છતી ત્યાં તુંગ પ્રાકાર કરાવ્યો.૩ એમાંના રજિજલના પૌત્ર નાગભટે મેડતક(મેડતા)માં રાજધાની સ્થિર કરી (નકશો ૨). એ પછી એ વંશમાં તાત, યશોવર્ધન, ચંદુક, શિલુક, ઝટ, ભિલ્લાદિત્ય અને કક્ક નામે રાજા થયા. કક ગૌડો સાથે યુદ્ધ કરી મુદ્દગિરિ(મુંગેર, બિહાર)માં યશ મેળવ્યો.૫ એના પુત્ર બાઉકનો વિ. સં. ૮૮૪(ઈ. સ. ૮૩૭)ને શિલાલેખ જોધપુરમાં મળે છે, જ્યારે બીજા પુત્ર કફકના વિ. સં. ૯૧૮(ઈ. સ. ૮૬૧)ના શિલાલેખ ઘટિયાલ(જિ. જોધપુર)માં મળ્યા છે. આ પરથી હરિચંદ્ર ઈવી ૬ ઠ્ઠી સદીમાં થયો હોવાનું ફલિત થાય છે.
