________________
૯૬]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ પરથી વત્સરાજ અવંતિ(માળવા)ને રાજા હોવાનું માલૂમ પડે છે. ૧૯ એ મધ્ય અને પૂર્વ રાજસ્થાન પર પણ સત્તા ધરાવત.૦
વત્સરાજને પુત્ર નાગભટ ૨ જે પિતા કરતાંય વધુ પરાક્રમી નીવડ્યો. એણે આંધ, સેંધવ, વિદર્ભ અને કલિંગના રાજાઓને વશ કર્યા, પરંતુ કાજમાં આખરે ગૌડરાજ ધર્મપાલની સત્તા પ્રયતી ને ત્યાં ઇદ્રાયુધની જગ્યાએ ચક્રાયુધ નામે સામંત સત્તારૂઢ થયો.૨૨
કાજ પર આધિપત્ય જમાવવા માટે અવંતિના પ્રતીહાર રાજા, ગૌડ દેશના પાલ રાજા અને દખણના રાષ્ટ્રકૂટ રાજા વચ્ચે સ્પર્ધા ચાલતી હતી. પછી નાગભટે ચકાયુધને હરાવી કનોજ પર પિતાનું શાસન પ્રવર્તાવ્યું.૨૩ ગુજર દેશના પ્રતિહાર રાજા કકકે, દક્ષિણ સૌરાષ્ટ્રના ચાલુક્ય રાજા બાહુકધવલે અને મેવાડના ગુહિત રાજા શંકરગણે નાગભટને ગૌડરાજ સામેના યશસ્વી પરાક્રમમાં સક્રિય મદદ કરેલી ૨૪ ધ્રુવના ઉત્તરાધિકારી ગોવિંદ ૩ જાએ દક્ષિણ ગુજરાત પર રાષ્ટ્રફિટોનું શાસન દઢ કર્યું. એ રાષ્ટ્રકૂટ વંશનો સહુથી પ્રતાપી રાજા હતા. એનું મૃત્યુ થતાં નાગભટના આધિપત્યને મોકળાશ મળી. એણે કનોજ કબજે કરી ઉત્તર ભારતમાં પિતાનું આધિપત્ય પ્રવર્તાવ્યું, ૨૫ એટલું જ નહિ, આનર્ત, માલવ, કિરાત, તુષ્ક, વત્સ, મત્સ્ય વગેરે રાજાઓના ગિરિદુર્ગ પણ કબજે કર્યા. નાગભટ ૨ જે “નાગાવલેક” તથા “આમ” નામે પણ ઓળખાતો. એ વિ. સં. ૮૯૦(ઈ. સ. ૮૩૩-૩૪)માં મૃત્યુ પામ્યો. ૨૭ એ ઘણે ધાર્મિક હતા.
નાગભટ ૨ જા પછી એને પુત્ર રામભદ્ર ગાદીએ આવ્યા. એણે લગભગ ત્રણ વર્ષ જ રાજ્ય કર્યું (ઈ. સ. ૮૩૩-૮૩૬) ૨૮ એ દરમ્યાન ગુજરદેશને પ્રતીહાર રાજા બાઉક સ્વતંત્રતાથી વર્તવા લાગ્યા. ૨૯
એના પુત્ર ભેજના સમયથી પ્રતીહાર રાજ્યને પ્રતાપ વિસ્તર્યો. એની રાજધાની કને જમાં હતી. એણે ગુર્જરદેશના પ્રતીહાર રાજ્ય પર આધિપત્ય પુનઃ પ્રવર્તાવ્યું, પરંતુ ભેજને પાલ રાજા દેવપાલ વડે પરાજય થયો. ગુજરાતના રાષ્ટ્રટ રાજા ધ્રુવે તથા કલચુરિ રાજા કેલે પણ એને હરાવ્યો. ગુર્જરદેશનો પ્રતીહાર રાજ કફક સ્વતંત્ર થઈ ગયો.૩૦
પરંતુ ભોજે થોડા વખતમાં પોતાની પ્રતિષ્ઠા પાછી મેળવી. પાલ રાજા નારાયણપાલને હરાવી એના પશ્ચિમી પ્રદેશોને ઘણો ભાગ જીતી લીધા.૩૧ રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્ય પર આક્રમણ કરી એણે ગુજરાત જીતી લીધું, પરંતુ રાષ્ટ્રકૂટોએ ગુજરાત પાછું મેળવી લીધું ને ઉજજનમાં પણ પિતાની સત્તા જમાવી, છતાં
