________________
ગુર્જર-પ્રતીહારે
[ ૯૭
સૌરાષ્ટ્ર પર ભોજનું આધિપત્ય પ્રત્યુ.૩૨ ઉત્તર ભારતમાં પ્રતીહાર રાજ્ય ઘણું વિસ્તૃત થયું. ભોજે લગભગ ૪૯ વર્ષ જેટલું લાંબે વખત રાજ્ય કર્યું (લગભગ ઈ. સ. ૮૩૬-૮૮૫). એની પાસે અશ્વો અને ઊંટનું વિપુલ સૈન્ય હતું ને એ અરબોનો પ્રબળ પ્રતિસ્પધી હતો. એ પ્રભાસ', “આદિવરાહ' અને “મિહિર” તરીકે પણ ઓળખાતા.૩૩
ભેજને ઉત્તરાધિકાર એના પુત્ર મહેંદ્રપાલને મળ્યો. એણે મગધ જીતી લીધું.૩૪ સૌરાષ્ટ્રના ચાલુક્યો પર એનું આધિપત્ય પ્રવર્તતું ૩૫ એ મહેદ્રાયુધ તથા “મહેંદ્રપાલ તરીકે પણ ઓળખાતો. એના ગુરુ રાજશેખર મહાન સાહિત્યકાર હતા
મહેદ્રપાલના મૃત્યુ (લગભગ ઈ. સ. ૯૧૦) પછીને પ્રતિહાર રાજ્યને ઇતિહાસ અસ્પષ્ટ છે.૩૬ ઈ. સ. ૮૧૨ ના અરસામાં એને બીજો પુત્ર મહીપાલ ગાદીએ આવ્યો. કવિ રાજશેખર એને “આર્યાવર્તન મહારાજાધિરાજ' કહે છે. શરૂઆતમાં એણે રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યને થોડો ભાગ જીતી લીધે, પરંતુ ઈંદ્ર ૩ જાએ કનેજ પર આક્રમણ કરી મહીપાલને ત્યાંથી ભાગ્યો. સમય જતાં સામંતોની મદદથી મહીપાલે ઘણા પ્રદેશ પાછા મેળવ્યા.૩૮ વઢવાણનો ચાપ રાજા ધરણીવરાહ મહીપાલનું આધિપત્ય અંગીકાર કરતો.૩૯ છતાં પ્રતીહાર રાજ્યની સત્તાનો હવે હાસ થવા લાગે ને સામંત રાજ્ય સ્વતંત્ર થવા લાગ્યાં.• રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કૃષ્ણ ૩ જાએ પ્રતીહાર રાજ્યના બે દુર્ગ કબજે કર્યા.૪૧ મહીપાલ ઈ. સ. ૯૪૨ ના અરસામાં મૃત્યુ પામ્યો. થોડા વખતમાં પ્રતીહાર સામ્રાજ્ય કનોજની આસપાસ આવેલા નાના રાજ્યમાં સીમિત થઈ ગયું.
૨. નાંદીપુર-ભરુકચ્છ ગુર્જરનૃપતિવંશ છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભરૂચ જિલ્લાના વિસ્તારમાં એક નવા રાજવંશની રાજસત્તા સ્થપાઈ. આ વંશનાં ૧૩ દાનશાસન મળ્યાં છે. એ (કલચુરિ) સંવત ૨૮૦ થી ૪૮૬ નાં, અર્થાત ઈ. સ. ૬૨૯ થી ૭૩૬ નાં છે. એમાં શરૂઆતનાં દાનશાસન દર પ્રશાંતરાગનાં છે. એમાં એના પૂર્વાધિકારીઓ તરીકે એના પિતામહ સામંત દની તથા પિતા જ્યભટ વીતરાગની પ્રશસ્તિ આપેલી છે. ગુર્જરપતિવંશને અર્થ
દઃ પ્રશાંતરાગનાં પહેલાં બે દાનશાસનમાં૪૩ આ રાજવંશને “ગુર્જરનૃપતિવંશ તરીકે ને એને નામે પાછળથી ઘડાયેલાં બનાવટી દાનશાસનમાં
ઈ–૩–૭
