________________
૯૮]. મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. ગુર્જરનૃપાન્વય' તરીકે ઓળખાવવામાં આવ્યું છે, જ્યારે આ વંશના ઉત્તરકાલીન રાજાઓનાં રાજશાસનમાં એને “મહારાજકન્વય' કહેવામાં આવ્યો છે. આમાં ગુર્જરરાજવંશનો ઉલ્લેખ વાસ્તવિક લાગે છે, જ્યારે મહારાજ કર્ણના વંશને નિર્દેશ પાછળથી ઉપજાવેલી પૌરાણિક ઉત્પત્તિની માન્યતા સૂચવે છે.
અહીં “ગુર્જરનૃપતિવંશને અર્થ વિવાદાસ્પદ છે. ઘણા એનો અર્થ ગુર્જર જાતિને રાજવંશ' એવો કરે છે,૪૫ જ્યારે કેટલાક એને અર્થ ગુર્જર દેશનો રાજવંશ” કે “ગુર્જર દેશના રાજાને વંશ' એવો કરે છે.* અહીં ગુર્જરવંશ'ને બદલે “ગુર્જરનૃપતિવંશ એવો લાંબે શબ્દપ્રયોગ થયે હાઈ બીજો અર્થ વધુ સંભવિત છે. વળી છઠ્ઠી સદીમાં ભિલ્લમાલની આસપાસને પ્રદેશ “ગુર્જરદેશ' તરીકે ઓળખાતો ને ત્યાંના રાજવંશના સ્થાપક હરિચંદ્રને દ૬ નામે એક પુત્ર હતો:૭ એ પરથી પણ આ સંભવને સમર્થન મળે છે. ગુર્જરદેશનો એ રાજવંશ ત્યારે પ્રતીહાર વંશ તરીકે ઓળખાતા. આ પરથી ભરૂચ જિલ્લાને આ રાજવંશ પણ ગુર્જરદેશના પ્રતીહાર વંશમાંથી ઉદ્ભવ્ય હોવાનું ફલિત થાય છે. “ગુર્જર-પ્રતીહારવંશ'માં પણ ગુર્જર' શબ્દ દેશવાચક લાગે છે. એ રીતે અહીં પણ એ શબ્દ જાતિવાચક નહિ, પણ દેશવાચક અર્થમાં પ્રયોજાયો ગણાય.
રાજવંશેની ઉત્પત્તિ સમય જતાં રામાયણ-મહાભારતનાં પ્રસિદ્ધ પાત્રોમાંથી થઈ હોવાની માન્યતા પ્રચલિત થતાં ગુર્જરદેશના હરિચંદ્રના વંશજો આગળ જતાં પિતાને રામનું પ્રતીહારત્વ કરતા એમના ભાઈ લક્ષ્મણના વંશજ મનાવતા થયા. સૌરાષ્ટ્રના સંધ પિતાને પાંડવોના સમકાલીન સિંધુરાજ
જ્યદ્રથના વંશજ ગણાવતા હતા. તે ભરૂચ જિલ્લાના આ વંશના રાજાઓ આગળ જતાં પોતાને પાંડવોના સમકાલીન મહારાજ કર્ણના વંશજ મનાવતા હતા. જયદ્રથનું નામ તો સિંધુદેશ સાથે સંકળાયેલું છે, જ્યારે કર્ણ તે પૂર્વભારતમાં આવેલા અંગદેશને રાજા ગણાતો.
રાજધાની
આ વંશની રાજધાની શરૂઆતમાં નાંદીપુરી-નાંદીપુર હતી. દ૬ પ્રશાંતરાગનાં આરંભિક દાનશાસન(ઈ. સ. ૬૨૯-૬૩૪)માં૪૮ એને “નાંદીપુરી' અને પછીનાં દાનશાસન(ઈ. સ. ૬૪૨)માંકેલ ‘નાંદીપુર” તરીકે ઓળખાવી છે એ પરથી એ રાજધાની સમય જતાં “પુરીમાંથી “પુરમાં વિકસી હોવાનું સૂચિત થાય છે.
