________________
૩૦૬]
ૌત્રક કાલ અને અનુ-ત્રક કાલ
(૩) વલભી ઈદજ
ખીમેશ્વર મંદિર નં. ૬ વલભી જ શિખરશૈલીને એકમાત્ર ઉપલબ્ધ નમૂને છે. લંબચોરસ ઘાટના એના ગર્ભગૃહ પરના છાવણમાં, બૌદ્ધ ચૈત્યગૃહો પર હોય છે તેવી અર્ધનલાકાર ઢેલ કે પીપને મળતા ઘાટની રચના કરેલી છે. આ પ્રકારની રચના “વલભી' નામે ઓળખાય છે. ૧૧૨ વિદ્યમાન દેવાલયે
આ સમયનાં મંદિરમાં સૌથી પ્રાચીન મંદિર જામનગર જિલ્લાના જામજોધપુર તાલુકામાં બરડાના ડુંગરાળ પ્રદેશમાં જૂના ગોપ કે ઝીણાવાળી ગેપ નામના ગામમાં આવેલું છે. સમરસ ગર્ભગૃહનું બનેલું આ મંદિર
ચી ને વિશાળ સમરસ “જગતી' (અધિષ્ઠાન-વ્યાસપીઠ) પર આવેલું છે. આ “જગતી'ને પૂર્વ તરફ વિસ્તરતી દર્શાવી છે. ગર્ભગૃહની તરફ એક વખતે દીવાલોથી ઘેરાયેલ અને છાવણથી ઢંકાયેલ પ્રદક્ષિણાપથ હતા, હવે એ ખુલ્લે થઈ ગયો છે. જગતી પરની મંદિરની પીઠ પણ ઘણી જગ્યાએ ખંડિત થયેલી છે. એની પૂર્વ તરફની મુખ્ય પાનશ્રેણી પણ લુપ્ત થઈ છે. મંદિરની આગળ મંડપની રચના ન હતી, પરંતુ જગતીના પૂર્વ તરફ વિસ્તાર પામેલ ભાગ (નિર્ગમ) પર આવી કોઈક રચના હશે એવું અનુમાન છે. ૧૧૭ એમાં ઉત્તર તથા દક્ષિણ બાજુએ આવેલ અર્ધચંદ્ર કે ચંદ્રશિલાની નિશાનીઓ ૧૧૮ આ નિર્ગમ પર સામસામાં બે નાનાં મંદિર આવેલાં હેવાનો સંકેત કરે છે. મુખ્ય સોપાનશ્રેણીની બંને બાજુએ એક એક દ્વારપાલ હોવાનું પણ તાજેતરમાં ત્યાંથી પ્રાપ્ત થયેલ દ્વારપાલના
એક ખંડિત શિલ્પ પરથી ફલિત થાય છે. ૧૯ ' પૂર્વાભિમુખે આવેલા આ મંદિરની મુખ્ય સેવ્ય પ્રતિમા મળી નથી, પરંતુ ગર્ભગૃહમાં બે મૂર્તિ પડેલી છે. તે પૈકીની એક મૂર્તિ વિષ્ણુની અને બીજી અંદ-કાર્તિકેયની છે. ૧૨૦ મંદિરની વ્યાસપીઠમાં આવેલા ગવાક્ષમાં મૂકેલી મૂર્તિઓના કદ કરતાં આ બંને મૂર્તિઓનું કદ મોટું હોવાથી એ ગવાક્ષોમાંની મૂતિઓ નથી એ નિશ્ચિત છે. આ મંદિર સૂર્યમંદિર હોવાનું કેટલાક માને છે,૧૨૧ પરંતુ એ વિશેને કેઈ નક્કર પુરા હજુ સુધી મળ્યો નથી. મંદિરની દ્વારશાખામાં પણ આને લગતું કેઈ પ્રમાણ મળતું નથી. ૨૨
મંદિરના મથાળે દિતલ છાઘશિખરના નીચલા થરમાં પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાની ચંદ્રશાલાઓમાં અનુક્રમે ગણેશ અને પાર્વતીનાં શિલ્પ છે. ૧૨૩ દક્ષિણ તથા પૂર્વ તરફની ચંદ્રશાલાઓમાંની મૂર્તિઓ ગુમ થયેલી છે. મંદિરના અધિષ્ઠાનની
