________________
૧૫ મું]. સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[૩૦૫ નં ૧, પંચતલ શિખરવાળું જૂની પ્રોડનું કાલિકા મંદિર તથા દેગામનું ચામુંડા મંદિર અને બીલેશ્વરનું તલ શિખરવાળું મંદિર; તેઓને સમાવેશ થાય છે. ૧૩ () શિખરન્વિત
પ્રાફ-ચૌલુક્ય (પ્રાફ-સોલંકી) શિલીનાં અંતિમ અવસ્થાની શિખરશૈલીનાં મંદિર ઉત્તર ભારતની નાગર શૈલીની પ્રાથમિક અવસ્થાનાં સૂચક છે. આ અવસ્થામાં શિખર મુખ્યત્વે ત્રણ ફેરફાર ધારણ કરતાં જણાય છે: (૧) સમતલ શિખરરચનાનું સ્થાન રેખાન્વિત શિખરશેલી લે છે, (૨) ચંદ્રશાલાનું અલંકરણ ધીમે ધીમે શિખર પર જાલ નામથી જાણીતી રચનામાં પરિણમે છે તથા (૩) શિખરોના તલના છેડે પ્રચલિત શિખરની પ્રતિકૃતિઓ નાના કદની ઇંગિકાઓમાં પરિણમતી જણાય છે અને રેખાન્વિત શિખરની નમણને ઘાટ “વેકેશ' સંજ્ઞા પામે છે.૧૧૪
વળી શિખરના વેણુકેશમાં ભદ્ર–પ્રતિરથની રચના તથા શિખરની રચના એકશૃંગી (એકાંકી) કે પંચશૃંગી (પંચાંડી) હેવી એ પણ આ અવસ્થાનાં મંદિરનું એક મહત્વનું લક્ષણ બની રહે છે. આ શૈલીનાં મંદિરનું પ્રાચીનતમ સ્વરૂપ ભાણસરાનું મંદિર નં. ૧ હિવાનું જણાય છે. એના વેણુકશમાં ભદ્ર નિગમ જણાય છે, પરંતુ એ ઉપરના ભાગે ઘણું ખંડિત થયેલું છે. સૂત્રાપાડાનું સૂર્ય મંદિર, કાલાવડનું કેટેશ્વર મંદિર, અખોદરાનું સૂર્યમંદિર તથા પાછતરના સદેવંત સાવલિંગા મંદિરનાં શિખરના વેણુકેશમાં ભદ્ર-પ્રતિરથ નિર્ગમે છે અને આ બધાં મંદિર એકશૃંગી કે એકાંડી છે. ધાસણવેલનું મગદે, મિયાણું મંદિર નં. ૨, ધૂમલીનું ગણેશમંદિર, નંદીશ્વરમંદિર નં. ૪, રડા મંદિર સમૂહમાંના મંદિર નં. ૨ સિવાયનાં મંદિર તથા વડનગરના અમથેર માતાના મંદિર સમૂહનાં મંદિરનાં શિખરોમાં વિકાસક્ષમતા નજરે પડે છે. આ જ પ્રકારની વિકાસક્ષમતાનાં કેટલાંક બીજાં ઘાતક ઉદાહરણોમાં વિસાવાડાનું રાંદલ મંદિર, નંદીશ્વરનું નં. ૫, ઓડદરનું મંદિર નં. ૬, ધાસણવેલનું કાલિકા મંદિર, પાછતરનું પંચાયતન મંદિર, મિયાણીનાં મંદિર નં. ૩ અને ૪ તથા વસઈને કાંકેશ્વર મંદિરને ગણાવી શકાય, પરંતુ આ તમામ મંદિરના વેણુકેશમાં જાલનું અલંકરણ જોવામાં નથી આવતું. આ અવસ્થામાં કેટલાંક મંદિર પંચાંડી છે. એમાં શિખરશૈલીને વધુ વિકાસ નજરે પડે છે. ખીમરાણાના શિવમંદિરના પંચાંડી શિખરના વેણુકાશ સજાલ છે, જ્યારે સોનકંસારીનું નં. ૩, મિયાણીનું નં. ૧ તથા નંદીશ્વરના નં. ૩ના પંચાંડી શિખરના વેણુકાશમાં જાલનાં અલંકરણોને સર્વથા અભાવ છે. ૧૧૫ ઈ–૩–૨૦
