________________
૧૫ મું] સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[૩૧૦ કાલ દરમ્યાન મંદિરનો જીર્ણોદ્ધારનું સૂચક ચિહ્ન છે. ગૂઢમંડપના કરોટક(ધૂમટ)ની પદ્મશિલા પ્રાચીન છે.
આ મંદિર સમયાંકનની દષ્ટિએ સૂત્રાપાડાના સૂર્યમંદિર (પટ્ટ ૨૧, આ. ૮૦) સાથે સામ્ય ધરાવતું લાગે છે એટલે કે એ ઈસુની આઠમી સદીની શરૂઆતનું હોય એમ જણાય છે. ૧૫૮ | વાલમ(તા. વિસનગર, જિ. મહેસાણા)ના કાળિયા મહાદેવ તરીકે ઓળખાતા પ્રાચીન મંદિરનું ગર્ભગૃહ ત્રિરથ પ્રકારનું છે. એની આગળ વેદિકા અને કક્ષાસનથી યુક્ત મુખમંડપ આવેલો છે. ગર્ભગૃહની પીઠમાં કુભાન થર છે. એની ઉપરની છાજલી અંતરપત્ર વડે જુદી પાડેલી છે. મંડોવરની દીવાલ સાદી છે, પરંતુ ભદ્ર ગવાક્ષમાં દેવમૂર્તિઓ આવેલી છે. દીવાલના મથાળે પટ્ટિકા, કપોત અને વલભીના થર છે. ગર્ભગૃહની ઉપરની ફાંસના પંચથરની બનેલી છે. એની પર સૂપી તથા આમલક-કલશની રચના છે. ફાંસનાના દરેક ઘરમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે.
મુખમંડપની વેદિકામાં રાજસેનક, રત્નપટ્ટી તથા ભારે હીરાઘાટનાં અલંકરણ અને ખંભિકાઓની રચના છે. આસનપટ્ટ પર કક્ષાસન અને વામન તંભો તથા સ્તંભોની શિરાવટીઓ પર છાદ્યની રચના છે, અને એના ઉપર કપોતને થર તથા ફાંસના-છાવણની રચના છે. આ ફાંસના-છાવણ ચાર થરોનું જણાય છે અને દરેક થર ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણથી વિભૂષિત છે.
ગર્ભગૃહ ઉપર સૂર્પાકાર છાવણમાં બેથી વધુ થરમાં કુંડલિત કાનસ ધરાવતાં બીજાં કેટલાંક મંદિર પણ નોંધપાત્ર છે; દા. ત. ઓડદર(તા. પોરબંદર, જિ. જુનાગઢ)ની પૂર્વ દિશામાં આવેલા પૂર્વાભિમુખ મંદિરના ૧૫૯ તથા ત્યાંના ગરખમઠમાંના પશ્ચિમાભિમુખ મંદિર નં. ૪ના શિખરના ચારે થર કુંડલિત કાનસની રચના વડે મંડિત કરેલ છે.૧૦ આમાંના પ્રથમ મંદિરની દીવાલના મથાળે વલભી અને કપાતના થર છે. બીજા મંદિરની દીવાલ પર થોડા સમય પૂર્વે સિમેંટ પ્લાસ્ટર લગાડેલું હોવાથી એના થર એમાં દબાઈ ગયેલા હોય એમ જણાય છે. કદરખેડા(તા. પોરબંદર, જિ. જૂનાગઢ)ના પૂર્વાભિમુખ ચામુંડા મંદિરના ગર્ભગૃહ પરના શિખરમાં કુંડલિત કાસવાળા પાંચ થર છે. એના ગર્ભગૃહની આગળ વેદિકા પરના ચાર વામન સ્તંભો પર ટેકવેલ
અધખુલ્લી શૃંગારકી છે. આ મંદિર અહીંના પ્રાચીન રાંદલ મંદિરના નિત્ય કોણે પાએક કિલોમીટર દૂર આવેલું છે.
