________________
૧૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[×.
રચના પરથી જણાય છે કે આ મંદિર ધણું કરીને ગેાપના મંદિર પછી ઘેાડા જ સમયમાં નિર્માણ પામ્યું હશે.૧૫૪ અલબત, શૈલાને લગતાં કેટલાંક વિધાન કૅઝન્સના મતને સમર્થન આપતાં હોવા છતાં ચંદ્રશાલા સાથેની પ્રદક્ષિણાપથ પરની ફ્રાંસના-રચના ગેાપના મંદિરના ગર્ભગૃહ પરના શિખરની ફ્રાંસના અને ચંદ્રશાલા કરતાં ઊતરતી પક્તિની છે. ઉત્તરાંગનાં શિલ્પે અને અત્યારની વરાહમૂર્તિની કેશશૈલી અને આભૂષા ગુપ્તશૈલીની અવનત દશાનું સૂચન કરે છે. આથી આ મ ંદિર ગેપના મંદિર પછી એકાદ ખે પેઢી પછી, ઘણું કરીને સાતમી સદીના પહેલા ચરણુ આસપાસ, બંધાયું હોવાનું સૂચવાય છે.૧૫૫
પસનાવડા(તા. પાટણ-વેરાવળ, જિ. જૂનાગઢ)ના પૂર્વાભિમુખ ગાયત્રીમદિર(પટ્ટ ૨૬, આ ૮૭)ના ગર્ભગૃહ આસપાસ પ્રદક્ષિણાપથ છે.૧૫૬ ગર્ભગૃહની આગળ લખચેારસ ઘાટને ગૂઢમંડપ છે. એની આગળ સેાલંકી કાલ દરમ્યાન ઉમેરણ પામેલ શૃંગારચોકી સાથેના રંગમંડપ છે. મદિરના અધિષ્ઠાનમાં પદ્મ, પાદ, વર્તુલાકાર ઘાટનાં અલંકરણાથી વિભૂષિત ઉત્તર, પદ્મ અને નાગદતથી વિભૂષિત અંત્રુજ અને સાદી પટ્ટિકાના થર છે. અધિષ્ઠાનની પશ્ચિમ, ઉત્તર તથા દક્ષિણની દરેક ખાજુએ ઊંડા. ખત્તકો(ગાખલાએ)ની રચના છે. તેએાના મથાળે તિલ ફ્રાંસના છે. મંદિરની દીવાલના મથાળે આવેલી વાજનની નાના કંદની પટ્ટિકા સિવાય આખી દીવાલ સાદી છે. દીવાલામાં જાળીદાર ખારીએ છે. એમાં ત્રણ ખારી પ્રદક્ષિણાપથમાં (દરેક બાજુએ એક એક) અને ખે ખારી ગૂઢમંડપમાં (ઉત્તર તથા દક્ષિણ બાજુએ એક એક) આવેલી છે. પ્રદક્ષિણાપથની ખારીઓની જાળીએ પરસ્પર છેદતા ઊભા-આડા સળિયાના ઘાટમાં ાતરેલી છે. ગૂઢમ’ડપની જાળીઓમાં ભૌમિતિક, વનસ્પતિજન્ય તથા પ્રાણિજન્ય આકૃતિઓ કોતરેલી છે. ૧૫૭
પ્રદક્ષિણાપથ તથા મંડપ પરના છાવણુની સમતલ ફ્રાંસના-રચનાને દરેક થર્ ચંદ્રશાલા વડે વિભૂષિત કરેલા છે. થરાની સંખ્યા અને ચંદ્રશાલાના અલંકરણનુ વિકસિત સ્વરૂપ મંદિરને ગાપના મંદિરના પછીના સમયનું સૂચવે છે. ગર્ભગૃહ ઉપરનું પુનનિ`ર્મિત શિખર પણ ઘણા પછીના સમયનું છે. એના મથાળે આપેલ ચૂલિકા અને કલશ ગેાપના શિખર કરતાં ઊતરતી પંક્તિનાં છે.
ગર્ભગૃહમાં ગાયત્રી માતા તરીકે પૂજાતા પાષાણુને શિલ્પખંડ આવેલા છે. ગર્ભગૃહના દ્વારના ઉત્તરાંગમાં એક વખતે નવગ્રહના શિલાપટ્ટ હતા, જે હવે નષ્ટ થયેલ છે. ગૂઢમંડપના આઠ ભીંતાસ્તંભ પર ટેકવેલ કાટક (ઘૂમટ) સેાલકી
