________________
૧૫ મું] સ્થાપત્યકીય સ્મારક
[૩૧૧ મંદિરની આસપાસ પડેલા શિ૯૫ખંઠ પ્રાચીન પરિકરના હોવાનું માલુમ પડે છે. મંદિર દશાવતારનું હોવા છતાં એમાં વરાહાવતારને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવેલું. ૧૪૮ અવતાર-
શિના જે અવશેષ હાલ ઉપલબ્ધ થયા છે તે સર્વ પ્રાચીન પારિકરના છે, છતાં ગર્ભગૃહનું લંબચેરસ તલદર્શન અને પછીતની આગળ કરેલી લાંબી સળંગ પીઠિકા આ મંદિર દશાવતારનું હોવાનું સૂચવે છે; અલબત, વરાહ અવતાર સિવાયના અન્ય અવતારની સેવ્યમૂર્તિઓ ઉપલબ્ધ થઈ નથી. શ્રી.નાણાવટી તથા ઢાંકીએ કઝન્સના મતની વિશદ ચર્ચા કરી છે. કઝન્સ વામન અને પરશુરામ(ખરી રીતે રામ)ની આકૃતિવાળા જે શિલ્પખંડેની વાત કરી છે તે શિલ્પખંડ ઘણું કરીને અત્યારના પરિકરની અગાઉના મોટા કદના કાળા પથ્થરના જુદા પરિકરના હોય એમ જણાય છે. ૧૪૯ આ શિલ્પખંડે પૈકી એકમાં વામન અને બુદ્ધ, બીજામાં રામ અને બલરામ, ત્રીજામાં મત્સ્ય અને નૃસિંહ, અને ચોથામાં કૂર્મ અને પરશુરામની મૂર્તિઓ છે. મુખ્ય વરાહમૂર્તિની ઉપર કટિકનું શિલ્પ લેવાની સંભાવના છે. અત્યારની વરાહમૂર્તિને કાળા પથ્થરને પરિકર અગિયારમી સદી પહેલાને નથી એમ તેઓ માને છે, તે બીજી બાજુએ ગર્ભગૃહમાં એ વરાહમૂર્તિની બાજુમાં અત્યારે પણ પગ નીચેના શેષ સાથેની પ્રાચીન વરાહની ખંડિત પાષાણમૂર્તિ સચવાઈ છે. પૂરા માનવકદની આ ખંડિત પ્રતિભા પરિકરના ખંડિત શિલ્પખંડે સાથે માપની દૃષ્ટિએ બંધબેસતી જણાય છે. ૧૫૧
વળી આ મંદિર પરનું શિખર રચનાની દષ્ટિએ બીલેશ્વરના શિખરને મળતું તથા સમયની દૃષ્ટિએ ગોપ અને વિસાવાડાનાં પ્રાચીન મંદિરનાં શિખરાના સમયનું હોવાનું કઝસે સૂચવ્યું છે. દ્વારશાખા પરની ગંગાયમુનાની આકૃતિઓ પરથી પણ એનો પ્રાચીન કાલ સૂચિત થતો હોવાનું તેઓ નેધે છે; પણ એ બરાબર નથી, કારણ કે સમરસ ગર્ભગૃહવાળા મંદિરની શિખરરચના અહીંના લંબચોરસ ગર્ભગૃહ પર બંધ બેસે એમ નથી. આથી ઘણું કરીને આ દેવાલયના ગર્ભગૃહ પરનું શિખર “વલભી' પ્રકારનું હોવા સંભવે છે.૧૫ર
દ્વારશાખામાં ગંગા-યમુનાની આકૃતિઓ કંડારવાની પ્રથા સેલંકી કાલના અંત સુધી ચાલુ રહી હોવાથી આને લગતો મુદ્દો સમયાંકનની બાબતમાં નિર્ણયાભક ન ગણાય.૧૫૩
પ્રદક્ષિણ-પથના મથાળે આવેલ ચંદ્રશાલાના બેવડા થરના આધારે તથા ગર્ભદ્વારના ઉત્તરાંગના ગવાક્ષના મથાળે આવેલા દિ–તલ સૂપકાર છાવણની
