________________
૧૦]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[
,
પ્રદક્ષિણાપથની અનુક્રમે ઉત્તર તથા દક્ષિણ દીવાલની સમસૂત્ર રાખવામાં આવેલ છે (પટ્ટ ૭, આ. ૫૯). મુખ્ય પ્રવેશની બંને બાજુએ મથાળે કીર્તિ મુખના અલંકરણથી શોભતા ભીંતાતંભની રચના છે. શૃંગારચોકીઓની વેદિકા(વંડી)માં વામન સ્તંભે અને કક્ષાસનની રચના છે; વચ્ચેને ખુલે ભાગ કુમુદની ભાતવાળી જાળીદાર પડદીઓ વડે ભરી દીધું છે.૧૪૩
મંડપનું છાવણ મધ્યના ચાર સ્તંભ પર ટેકવેલું છે. પછીના સમયમાં ઉત્તર તથા દક્ષિણ બાજુના સ્તંભ-યુગ્મની વચ્ચે ભારવહન માટે એકેક સ્તંભ ઉમેરાય છે. મંડપના બંને પાર્ષમાર્ગની દીવાલમાં એક એક મોટા ઊંડા ઉગમમંડિત ગવાક્ષની રચના કરેલી છે.
દેવાલયના ગર્ભદ્વારની ઊંચાઈ પહોળાઈ કરતાં બમણું છે. ગર્ભદ્વારની દ્વારશાખા પંચશાખ પ્રકારની છે. એમાં દ્વારમાર્ગ તરફની “પત્રશાખામાં ફૂલવેલભાત તથા હીરા-ઘાટની આકૃતિઓ છે. એના લલાટબિંબમાં વિષ્ણુનું શિલ્પ તથા એની ઊભી શાખાઓના નીચલા છેડે ગંગા તથા યમુનાનાં શિલ્પ છે. ૧૪૪ દ્વાર શાખાની મધ્ય શાખા અર્થાત “રૂપસ્તંભ' ઘાટમાં ગોળ ખંભિકા જેવો છે. એની શિરાવટીમાં ઘટ–પલ્લવની આકૃતિ ઉપર ચંદ્રશાલાના અલંકરણવાળી પટ્ટિકા છે. બાકીની બે શાખા સાદી છે. રૂપસ્તંભ અને અંદરની પત્રશાખાની વચ્ચેની શાખાના લલાટબિંબમાં ગણેશનું શિલ્પ છે. | ઉત્તરાંગમાં પદ્મપીઠ અને બન્ને ખંભિકાઓથી સુશોભિત પાંચ ગવાક્ષમાં એકેક મૂર્તિશિલ્પ છે. વળી આ ગવાક્ષોના મથાળે સૂર્પાકાર ફાંસનાની રચના છે. ગવાક્ષોમાં ડાબેથી જમણે અનુક્રમે સૂર્ય, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, શિવ અને ચંદ્રનાં શિલ્પ છે. ૧૪૫
મંદિરના ગર્ભગૃહમાં હાલ નૃવરાહની સેવ્ય પ્રતિમા આવેલી હોવાથી આ મંદિર હાલ વરાહમંદિર તરીકે ઓળખાય છે. આ મૂર્તિના પરિકરમાં વિષ્ણુના બાકીના નવ અવતારોનાં શિલ્પ કતરેલાં છે. ૧૪૬ ગર્ભગૃહની આ મૂર્તિ ઉપરાંત વેરવિખેર પડેલાં અહીંનાં કેટલાંક મૂર્તિશિલ્પોના આધારે મંદિરને રચના સમય આંકવાના પ્રયાસ થયા છે. મંદિરના લંબચોરસ ગર્ભગૃહ પરથી એક સમયે એમાં વિષ્ણુના દસે અવતારોની મૂર્તિઓ પ્રસ્થાપિત થયેલી હશે અને એ દશાવતારનું મંદિર હશે એવું કઝસે પ્રતિપાદિત કર્યું હતું. મંદિરની બહાર પડેલા શિલ્પખંડ પૈકીના વામન તથા પરશુરામની આકૃતિવાળા શિપખંડેએ એમના આ મતને સમર્થન આપ્યું હોય એમ જણાય છે. ૧૪૭
