________________
૩૧૪] મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
ઝિ, ઉપર્યુક્ત મંદિરના શિખરનાં કુંડલિત કાનસવાળા થર સાદા છે, પરંતુ કેટલાંક બીજું મંદિરનાં આ પ્રકારનાં શિખરોના થરમાં “ચંદ્રશાલા'નાં સુશોભન કરેલાં છે; દા. ત. વિસાવાડા(તા. પોરબંદર, જિ. જૂનાગઢ)ના પ્રાચીન મંદિર શંકર દેર(પટ્ટ ૧૩, આ. ૬૮)ના શિખરના કુંડલિત કાનસવાળા ચાર થર ચંદ્રશાલાનાં સુશોભને વડે અલંકૃત છે. નીચેથી ઉપર જતાં દરેક બાજુએ ક્રમશઃ ૪, ૩, ૨ અને ૧ સુશોભન આવેલાં છે. મંદિરની દીવાલના મથાળે કપાતક્ષેપણાદિ થરે છે. વળી ગર્ભગૃહની આગલી દીવાલમાં આવેલાં મેટાં ચરસ બકેરાંઓ પરથી તથા છાવણના મથાળે ત્રિકેણાત્મક ખાંચાઓની નિશાનીઓ પરથી જણાય છે કે એની આગળ મંડપ અગર શૃંગારચોકીઓની રચના હશે. મંદિરના અધિષ્ઠાનમાં કુંભ, ઉપાન, કંપ. કંધાર. વલભી અને કપાતના થર છે. મંદિરના ગર્ભગૃહમાં હાલ મૂર્તિ નથી. આ મંદિર કદવારના વરાહ મંદિરના સમયનું હોવાનું જણાય છે. પિરબંદરની પૂર્વમાં છાયા પાસે આવેલ ધીંગેશ્વરનું મંદિર ગર્ભગૃહ અને શંગારકીનું બનેલું છે.૧૬૩ એના ચતુસ્તલશિખરના થર ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ ધરાવે છે. સૌથી ઉપર આમલક અને કલશની રચના છે. ૧૪ દીવાલના મથાળે વલભી અને કપાતના થર છે. જૂની પ્રવેઠ (તા. ઓખામંડળ, જિ. જામનગર) પાસે આવેલ રાજલ-વેજલના મંદિરના ત્રિછાઘ શિખરના થરેમાં ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણ છે. એની દીવાલના મથાળે વલભી, વાજન, ઊર્ધ્વપથી અને કપોતના થર છે. ૧૫
બળેજ(તા. પોરબંદર, જિ. જૂનાગઢ)માં કેટલાંક પ્રાચીન મંદિરને સમૂહ છે. એમાં કેઠ મંદિરના શિખરના એક માત્ર નીચલા થર સિવાયના તમામ થર નાશ પામ્યા છે. આ કુંડલિત કાનસવાળે થર ચંદ્રશાલાનાં અલંકરણથી સુશોભિત છે. મં૫ના ચાર સ્તંભ પર બેવડા ઘડા(બ્રેકેટ્સ)ની રચના છે. અહીંના મંદિરસમૂહમાં કદાચ આ સૌથી પ્રાચીન મંદિર છે.૧૬
રાતિયા(તા. પોરબંદર, જિ. જૂનાગઢ)નું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર ભગ્નાવશેષરૂપે ઊભેલું છે. મંદિરના ગર્ભગૃહની માત્ર પાછલી દીવાલ જળવાઈ રહી છે. એ પર શિખરના અંતિમ થરની રચના બળેજના કોઠ મંદિરના શિખર જેવી છે. ૬૭
કેટલાંક મંદિરોનાં સૂપકાર છાવણના થર ગલતા–ગોળા ઘાટના છે. નીચે જણાવેલાં મંદિરનાં શિખર સાવ સાદાં એટલે કે અલંકરણ–રહિત છે.
ખીમેશ્વર (તા. રિબંદર, જિ. જૂનાગઢ) મંદિરસમૂહ પૈકીના ધીંગેશ્વર નામે ઓળખાતા મંદિર નં. ૭ ના ચતુસ્તલ શિખરના થર સાદા છે. મંદિરની શંગારકીમાં વામન કદના સ્તંભે અને છૂટા સ્તંભોની રચના છે.૪૮
