________________
૨૭૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર.
પારસીઓના પૂર્વજ અહીં આવી કાયમના વસ્યા એની કશી તવારીખ સચવાઈ નથી, સચવાયું છે માત્ર “કિસ્સે સંજાન” નામનું ૮૬૪ પંકિતઓવાળું ફારસી કાવ્ય. એ કાવ્ય બેહમન કેકેબાદ સંજાણાએ નવસારીમાં ઈ. સ. ૧૬૦૦ ની સાલમાં લખ્યું હતું. લેખક વિદ્વાન નહોતા, એમણે ઐતિહાસિક બાબતમાં પણ ભૂલ કરી છે અને તારીખો પણ યોગ્ય રીતે આપી નથી, પરંતુ તેઓએ ઈરાની આગમન વિશેની પ્રચલિત અનુશ્રુતિ (tradition) એમાં નોંધી છે, અને એ આપણે માટે અમૂલ્ય નીવડી છે. કિસે સંજાન’ પ્રમાણે અરબોએ ઈરાન ઉપર વિજય મેળવ્યું ત્યારે એમના રાજ્ય-અમલથી ત્રાસી જઈ સ્વધર્મના રક્ષાણાર્થે કેટલાક ઈરાનીઓએ ખોરાસાનના પહાડી પ્રદેશમાં આવી આશરો લીધો. સો વર્ષ પછી ત્યાં પણ સુરક્ષિતતા ન લાગવાથી તેઓના વંશજો ઈરાનથી હરમઝ નામના બંદરે આવ્યા અને તેઓએ ત્યાં ૧૫ વર્ષ કાઢ્યાં. ત્યાં પણ અરબનું આક્રમણ થશે એમ લાગવાથી એ ઈરાનીઓ હવે માતૃભૂમિને છેવટનાં વંદન કરી જલમાર્ગે પશ્ચિમ ભારતવર્ષમાં આવી સૌરાષ્ટ્રના દીવ બંદરે ઊતર્યા. ત્યાં ૧૯ વર્ષ રહ્યા પછી એ પ્રદેશમાં પણ મુસ્લિમ હુમલાનો ભય લાગવાથી કોઈ સલામત જગ્યાની શધમાં હોડીમાં બેસી નાસી છૂટયા. માર્ગમાં ભારે તોફાન નડયું અને સૌના જાન જશે એવો ભય ઉપસ્થિત થયા. સૌએ પ્રભુપ્રાર્થના કરી ને પ્રતિજ્ઞા લીધી કે જે બચી ગયા તો અમે એક આતશ બહેરામ (સૌથી મહાન અગ્નિમંદિર) બંધાવીશું. તેફાન શાંત થયું અને હિજરતીઓ સુરત પાસે આવેલા સંજાણ બંદરે ઊતર્યા. હાલમાં તો સંજાણુમાં કશી મહત્તા રહી નથી, પણ એ સમયમાં એ એક જાણીતું બંદર હેવું જોઈએ. ત્યાંના રાજવી જાદી રાણાએ એમને ઉદારતાથી આશરો આપ્યો, અને એ ઈરાનીઓએ એક આતશ બહેરામ બંધાવી પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કર્યું.
પણ આ આગમન કયા વર્ષમાં થયું હતું એ જાણવું આવશ્યક છે. ભરૂચવાળા દસ્તૂર અસ્પદયારછ કામદીને ૧૮૨૬ માં પોતાના પુસ્તક “કદમ તારીખ પારસીઓની કસરમાં પરાપૂર્વથી ચાલતી આવેલી એક ભરોસાપાત્ર વિગત નોંધી છે. એ વિગત પ્રમાણે ઈરાનીએાના આગમનનું વર્ષ વિક્રમ સંવત ૭૭ર, અથવા ઈસ્વી ૭૧૬ અથવા યદગદ ૮૫ હતું. એ આગમનના દિવસની હિંદુ તિથિ હતી શ્રાવણ સુદ ૯ શુક્રવાર, અને પારસી તિથિ ચોથા મહિનાના બીજા દિવસે પડતી હતી. હવે સંવત ૭૭૨ માં એક અધિક શ્રાવણ આવેલે, પણ એમાંના એક માસમાં સુદની નવમીએ શુક્રવાર પડતો ન હતો. વળી પારસી તિથિ સાથે પણ એ તારીખનો મેળ બેસતો નહોતો, એટલે ૧૯મી સદીમાં કે. આર. કામાએ
