________________
૨૩૦]. મૌત્રક કાલ અને અનુ-ગૌત્રક કાલ
પ્ર. “હરિવંશપુરાણ'માં ૬૬ સર્ગો છે. એ ૧૨૦૦૦ ગ્રંથાગ્રપરિમાણ ગ્રંથ છે. એમાં કુલ ૯૦૦૦ પદ્યો છે. અધિકાંશ રચના અનુષ્ટ્રપ છંદમાં કરેલી છે. કેટલાક સર્ગોમાં કુતવિલંબિત, વસંતતિલકા, શાર્દૂલવિક્રીતિ આદિ દેને ઉપયોગ કર્યો છે. આ પુરાણમાં જેનોના બાવીસમા તીર્થકર શ્રી નેમિનાથ અને તેઓ જે વંશમાં ઉત્પન્ન થયા હતા તે હરિવંશના મહાપુરુષનું ચરિત આલેખવાનો એમને ઉદ્દેશ છે. ગૌણરૂપે ૨૪ તીર્થકરે, ૧૨ ચક્રવર્તીઓ, ૯ નારાયણ, ૯ બલભદ્રો અને ૯ પ્રતિનારાયણો એમ ત્રેસઠ શલાકા પુરુષો અને કેટલાયે રાજાઓ તથા વિદ્યાધરોનાં અવાંતર ચરિત્રોનું કીર્તન કરેલું છે.
આ પુરાણમાં “પાર્શ્વયુદય ના કતાં જિનસેન (સર્ગ ૧, . ૪૦), ‘પદ્મપુરાણ'ના કર્તા રવિણ (શ્લે. ૩૪), “વરાંગચરિત'ના કર્તા જટાસિંહ નંદિ (લે. ૩૫) તેમજ “સુચનાકથા 'કાર મહાસેન (લે. ૩૩) વગેરે ઉલ્લેખ કરેલો છે. સર્ગ ૪ થી ૭ માં ત્રણ લેકનું અને અજીવ આદિ પદાર્થોનું નિરૂપણ છે. સર્ગ ૨૩, શ્લોક ૫૮ થી ૧૦૭ માં પુરુષનાં લક્ષણેની ચર્ચા છે.
શ્લોક ૮૫ થી ૯૭ માં કરલક્ષણ અને ફલાદેશને નિર્દેશ છે. સર્ગ ૬૬ માં ભ. મહાવીરથી લઈને આ ગ્રંથકાર જિનસેનસૂરિ સુધીની ગુરુપરંપરા બતાવી છે. અંતમાં ગ્રંથકારે લેખનસમયને નિર્દેશ આ રીતે કર્યો છે:
"शाकेष्वब्दशतेषु सप्तसु दिशं पञ्चोत्तरेषूत्तरां पातीन्द्रायुधनाम्नि कृष्णनृपजे श्रीवल्लमे दक्षिणाम् । पूर्वा श्रीमदवन्तिभूभृति नृपे वत्सादिरामेऽपरां सौराणामधिमण्डले जययुते वीरे वराहेऽवति ॥"
શક સંવત ૭૦૫ માં જ્યારે ઉત્તર દિશાનું રક્ષણ દ્વાયુધ રાજા, દક્ષિણ દિશાનું રક્ષણ કૃષ્ણને પુત્ર શ્રીવલ્લભ, પૂર્વ દિશાનું રક્ષણ અંવતિને રાજા વત્સરાજ અને પશ્ચિમના સૌરોના અધિમંડલ(સૌરાષ્ટ્ર)નું રક્ષણ વીર જયવરાહ નામને રાજા કરતા હતા, એ સમયે આ ગ્રંથ સમાપ્ત થયે.
આ. જિનસેને જણાવ્યું છે કે “હરિવંશપુરાણની રચના વર્ધમાનપુરના પાર્શ્વજિનાલયની નગ્નરાજ-વસતિમાં રહીને કરવામાં આવી છે અને એને પછી ભાગ દસ્તટિકામાં પૂરો થયો છે.
શક સં. ૭૦૫ (ઈ. સ. ૭૮૩-૭૮) માં આ “હરિવંશપુરાણ' રચાયું હતું એમ ગ્રંથકાર પોતે જ જણાવે છે. ઉર
