________________
ભાષા અને સાહિત્ય તરમાણ નામને રાજા રાજય કરતા હતા. આ રાજાના ગુરુ ગુપ્તવંશીય આ. હરિગુપ્તના શિષ્ય મહાકવિ દેવગુપ્ત હતા. દેવચંદ્રના શિષ્ય શિવચંદ્રગણિ મહત્તર ભિલ્લમાલ નગરમાં નિવાસ કરતા હતા. એમના શિષ્ય યક્ષદત્ત હતા. આ યક્ષદર મુનિને નાગ, છંદ, મમ્મટ, દુર્ગ, અગ્નિશર્મા, વટેશ્વર આદિ અનેક શિષ્ય હતા. આ વટેશ્વર આચાર્યે ઠેર ઠેર જિનમંદિરનું નિર્માણ કરાવીને ગુર્જર દેશને રમણીય બનાવ્યો હતો. આ શિષ્યોમાંના એકનું નામ તત્ત્વાચાર્યું હતું. આ જ તત્ત્વાચાર્ય કુવલયમાલાકથાના કર્તા ઉદ્યોતનસૂરિના ગુરુ હતા. ઉદ્યોતનસૂરિને વીરભદ્રસૂરિએ સિદ્ધાંતનું અને હરિભદ્રસૂરિએ યુક્તિશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરાવ્યું હતું.
આ એક અદૂભુત કથા છે. આમાં બાણની કાદંબરી, ત્રિવિક્રમની દમયંતીચંપૂકથા અને હરિભદ્રની સમરાઈઐકહાને પ્રભાવ સ્પષ્ટ વરતાય છે. આનું પરિમાણું ૧૩૦૦૦ શ્લેકનું છે. કથાવસ્તુ સંકીર્ણ સ્વરૂપનું છે. આમાં પ્રાકૃત, પૈશાચી, અપભ્રંશ અને સંસ્કૃત ભાષાને ઉપગ ગદ્ય-પદ્યમાં થયો છે. વેપારવાણિજ્ય માટે દૂર દૂર સુધી જનારા વણિક લેકેની ૧૮ બોલીઓને આમાં સંગ્રહ છે. આથી જણાય છે કે આચાર્યો દૂર દૂર સુધી પરિભ્રમણ કરીને અનેક દેશી ભાષાઓની જાણકારી પ્રાપ્ત કરી હતી. શૃંગાર આદિ વર્ણથી યુક્ત આ કૃતિમાં અલંકારોને પ્રયોગ છે. વચ્ચે વચ્ચે સુભાષિતે, પ્રહેલિકાઓ અને પ્રશ્નોત્તરને પણ ઉપયોગ કરે છે.
ગ્રંથકારે પોતાનાથી પ્રાચીન એવા પાદલિપ્ત, સાતવાહન, પર્ણક, ગુણ, વ્યાસ, વાલ્મીકિ, બાણ, વિમલ, ૨વિષેણ, જડિલ, દેવગુપ્ત, પ્રભંજન અને હરિભદ્રને તેમજ સુચના નામક ધર્મકથાને ઉલ્લેખ કર્યો છે.
ક્રોધ, માન, માયા, લેભ વગેરેનું પરિણામ બતાવવા માટે અહીં અનેક સરસ કથાઓ ગૂંથેલી છે. જિનસેનસૂરિ (આઠમે સેક)
જેના પુન્નાટસંધના દિગંબર આ. જિનસેનસૂરિ આ. કીર્તિષેણસૂરિના શિષ્ય હતા. આ. કીર્તિષેણના ગુરુ જયસેનસૂરિ સમસ્ત સિદ્ધાંતના પારગામી અને
પ્રસિદ્ધ વૈયાકરણ હતા. કીર્તિષેણના ગુરુબંધુ અમિતસેન પ્રખરવાદી હતા અને પુન્નાટસંધના અગ્રણી હતા. આવા વિદ્યાસંપન્ન ગુરુઓના વાતાવરણમાં આ. જિનસેનસૂરિએ “હરિવંશપુરાણુ'ની રચના કરી હતી.
