________________
૨૦].
TV
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ વાસણ, લાલ-અને-કાળાં વાસણ અને સાદાં તથા રંગીન લાલ વાસણ. અહીં આ ઉપરાંત શંખના ટુકડાઓ, શંખની બંગડીઓ, પથ્થરનાં ઓજારો અને નિસાતરાએ વગેરે અવશેષ પણ મળેલા. ૩૭પ૪રર ૫૪૬ ૨૫ સે.મી. કદની ઈટ ઠેકઠેકાણે મળ્યા કરે છે. આમ આ પ્રાચીન નગરીમાં માટીનાં વાસણ, ઈટ, શંખની ચીજો, પથ્થર કામ, ધાતુકામ, શિલ્પ ઈત્યાદિ અનેક હુન્નરકલાઓ વિકસી હેવાની નિશાનીઓ મળે છે. પાઘડી-પને બંધાયેલી આ નગરી વાસ્તુશાસ્ત્રની પરિભાષામાં દંડ પ્રકારનું નગર-આયેાજન ધરાવતી. યુઆન સ્વાંગે જણાવેલી ૬,૦૦૦ ભિક્ષુઓની સંખ્યા વલભી નગરીના સંઘારામને લગતી ગણાય કે સમસ્ત વલભી રાજ્યના સંઘારામોને લગતી, એ એક પ્રશ્ન છે. પ્રાચીન વલભીમાં ૨૦ થી ૨૫ હજાર માણસની વસ્તી હશે એવું ૨. ના. મહેતા ધારે છે. ૧૧૧ સ્થળતપાસમાં થયેલા અવશેષો પરથી વલભીને વિસ્તાર ઓછામાં ઓછો આટલું તો હતો જ એટલું નિશ્ચિત કહી શકાય. યુઆન સ્વાંગ વલભીને ઘેરા ૩૦ લી (૮ કિ. મી.) હોવાનું જણાવે છે.૧૧૨
ખંડેરને બહોળો વિસ્તાર ધરાવતી આ પ્રાચીન નગરીના સ્થાનમાં મોટા પાયા પર વ્યવસ્થિત ઉખનન કરવામાં આવશે ત્યારે એના નગર-આજન, એનાં મકાને તથા એના હુન્નર ઉદ્યોગ વગેરે વિશે વિશેષ માહિતી સાંપડશે.
પાદટીપ
૧. દા. ત. મિત્રક રાજાઓનાં દાનશાસનમાં, મફ્રિાન્ચમાં, તરવુંમરરિતમાં આમgશ્રીમૂત્રામાં ૩યપુરીવથામાં, ગૃહસ્થામણીમાં, વથાસરિત્સારમાં प्रभावकचरितमा, प्रबन्धचिन्तामणिमा भने प्रबन्धकोशमां.
૨. દા. ત. પ્રવરતીમમાં.
૩. દા. ત. નીર, મવર્ણ, વજનતામણિ, વિવિધતીર્થ", પુરાતનત્ર પસંદું અને પ્રમાજિક્ષામાં.
૪. Bombay Gazetteer, Vol. VIII, pp. 670 f; કાઠિયાવાડ સર્વસંગ્રહ”, પૃ. ૭૭ થી
૫. ખરી રીતે “વલભી” શબ્દને “વલ્લભ” શબ્દ સાથે કંઈ સંબંધ નથી. વળી “વલ્લભ”નું સ્ત્રીલિંગ રૂપ તો “વલ્લભા” થાય છે, “વલ્લભી” નહિ.
5. R. N. Mehta, Valabhai of Maitrakas', 7. 0. I., Vol. XIII, p. 24, Fig. 1. ૭. દા. ત. કIRIળ સમુઠ્ઠાવાન વક્રમી તથા વિધા: न संहतानि कुर्वीत न तुच्छानि शिरांसि च ॥
યૌટિલ્ય, અર્થશાસ્ત્ર, ૨, ૨૪, ૨૨
