________________
૫૪] મૈત્રક કાલ અને આજુત્રક કાલ
[4. વિજય છાવણી નાખે છે એ પરથી પણ માલવા દેશ પર મૈત્રક સત્તા પ્રસરી હોવાનું માલુમ પડે છે. આગળ જતાં ઈ. સ. ૬૩૯-૪૦માં યુવસેન ૨ જાએ માળવાનાં બે ગામોનાં દાન દીધાં એ પરથી ભાળવા પરની મૈત્રક સત્તાની પૂરેપૂરી પ્રતીતિ થાય છે. ૨૫
હવે પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે માળવા પર મૈત્રક રાજ્યની સત્તા કોણે અને કયારે પ્રસારી હશે. માળવાના ગુપ્ત વંશમાં મહાસેનગુપ્ત સમર્થ રાજા હતો, પરંતુ થાણેશ્વરના પ્રતાપશીલ પ્રભાકરવર્ધને માલવસત્તાને પરાભવ કર્યો હતો ને માલવના રાજપુત્ર કુમારગુપ્ત અને માધવગુપ્તને પ્રભાકરવર્ધનના પુત્ર રાજ્યવર્ધન અને હર્ષવર્ધનના સાથી તરીકે થાણેશ્વરમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. પ્રભાકરવર્ધને પિતાની પુત્રી રાજ્યશ્રીને કનેજિના મોખરિ નરેશ અવંતિવર્માના પુત્ર ગ્રહવર્મા સાથે પરણાવી હતી. પ્રભાકરવર્ધનનું મૃત્યુ થતાં વેંત માલવરાજે કનેજના રાજા ગ્રહવર્માને સંહાર કર્યો ને રાજ્યશ્રીને કારાગૃહમાં પૂરી, આથી રાજવર્ધને કનોજ તરફ કૂચ કરી માલવસેના જીતી લીધી, પરંતુ ગૌડાધિપ શશાંકે એનું દગાથી ખૂન કરાવ્યું. ગ્રહવને મારનાર માલવરાજ તે માલવના ગુપ્ત વંશને રાજા દેવગુપ્ત હોવાનું માલૂમ પડે છે. દેવગુપ્તને રાજ્યવર્ધને પરાભવ કર્યા પછી એને નામનિદેશ આવતો નથી, જ્યારે મહાસેનગુપ્તના ઉત્તરાધિકારી તરીકે માધવગુપ્ત મગધમાં સત્તારૂઢ થાય છે. એ પરથી હર્ષના સમયમાં માળવામાં એ ગુપ્તવંશની સત્તા લુપ્ત થઈ ગઈ હોવાનું ફલિત થાય છે.ર૬
હર્ષ ઉત્તર ભારતની રાજસત્તાઓ સામે રોકાયેલો હતો (ઈ. સ. ૬૦૬ થી ૬૧૨) તે દરમ્યાન શીલાદિત્યે માળવા પર પોતાની સત્તા પ્રસારી લાગે છે. ઈ. સ. ૬૧૦ માં કટમ્યુરિ નરેશ બુદ્ધરાજે આનંદપુર (વડનગર) સુધી કૂચ કરી એ પરથી માલૂમ પડે છે કે ત્યારે મૈત્રકે અને કટચુરિઓ વચ્ચે અથડામણ થઈ હશે. ૨૭ આમાં માલવ દેશની બાબતમાં મૈત્રકે ફાવ્યા લાગે છે. “આર્યમંજુશ્રીમૂલકલ્પ”માં જણાવ્યા મુજબ શિલાદિત્યની સત્તા પશ્ચિમમાં પશ્ચિમ સમુદ્રના કાંઠા સુધી અને પૂર્વમાં ઉજજયિની સુધી પ્રસરી હતી.૨૮
શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયથી મૈત્રક રાજ્યનાં દાનશાસનમાં કેટલોક વિગતસંક્ષેપ અને નિશ્ચિત ક્રમ જોવા મળે છે. ૨૯ લેખપદ્ધતિની દષ્ટિએ દાનશાસનના સ્વરૂપમાં કેટલાક સુધારો થયો, પરંતુ રાજના નામ આગળ મુકાતા રાજબિરુદને સમૂળે લેપ થયો એ મુદ્દો વિલક્ષણ ગણાય. આ પ્રથા એના
