________________
૪૦]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ
[પ્ર. બિરુદ ઉમેરાયાં છે. આ પાંચ બિરુદ એ પ્રાચીન રાજાઓ સંબંધી જણાવાતા પંચ મહાશબ્દ છે. તાબાના રાજાઓ આ પાંચ મહાબિરૂદ ધારણ કરવામાં ગૌરવ લેતા.
આ સમયે ગુપ્ત સમ્રાટની સત્તામાં ઊથલપાથલ થયા કરતી હતી. ઈ. સ. ૨૧૦ ના અરસામાં દૂણોએ માળવા પડાવી લીધું હતું. ઈ. સ. પર૬ ના અરસામાં મગધને ગુપ્ત સમ્રાટ ભાનુગુપ્ત દૂણ રાજા મિહિરકુલને ત્યાંથી હાંકી કાઢી પિતાની સત્તા પુનઃ પ્રાપ્ત કરવામાં સફળ થયેલ, ૩ પરંતુ ઈ. સ. પ૩૩ સુધીમાં તો ઉત્તર ભારતમાં યશોધર્મા વિષ્ણુવર્ધનનું આધિપત્ય પ્રસર્યું. એ પછી ઈ. સ. ૫૫૦ ના અરસામાં ત્યાં યશોધર્માની સત્તા અસ્ત પામી ગયેલી ને મૌખરિવંશના રાજા ઈશાનવર્માની સત્તાનો અભ્યદય થયેલ.૫ આ બધી ઊથલપાથલ છતાં ગુપ્તાની રાજસત્તા પૂર્વ ભારતમાં હજી ઓછીવત્તી ટકી રહી હતી. આમ છતાં ધ્રુવસેને “પરમ ભટ્ટારક”ને નિર્દેશ કર્યો, તે નવા નવા અધિપતિઓ વિશેના વાસ્તવિક નિર્દેશ કરતાં પરંપરાગત અધિપતિને લગતો ઔપચારિક નિર્દેશ હોવા સંભવ છે. મૌખરિ રાજા ઈશાનવર્માએ સુરાષ્ટ્રના રાજાને હરાવ્યો લાગે છે; ઈશાનવર્માના રાજ્યકાલ (લગભગ ઈ. સ. પર૫–૫૫૦) પરથી આ રાજા ધ્રુવસેન ૧ લો હોવા સંભવ છે. ૯૭ ધ્રુવસેને ઈ. સ. ૧૩૪-૩૬ દરમ્યાન કરેલી વિજયયાત્રાઓ પરથી એ અરસામાં એણે પોતાની સત્તા પુનઃ સ્થિર કરી હોવાનું સૂચિત થાય છે. - ધ્રુવસેન “પરમ ભાગવત’ હતો. કુલધર્મની પરંપરા તજ અન્ય સંપ્રદાયનો અંગીકાર કરવામાં એણે પહેલ કરી હતી. મૈત્રક રાજાઓમાં ભાગવત સંપ્રદાય અંગીકાર કરનાર એ એક જ છે. એની પ્રશસ્તિમાં એને “અભિષિત ફલ આપવામાં ક૫તર જેવો' કહ્યો છે. એનાં દાનશાસનોની સહુથી મોટી સંખ્યા પરથી એની ઉદારતાની પ્રશંસાને સંગીન સમર્થન મળે છે. એણે ઘણું ભૂમિકાન બ્રાહ્મણોને આપેલાં છે; ત્રણ દાન બૌદ્ધ વિહારને આપેલાં છે. એમાં એક વિહાર બંધાવનાર એની ભાગિનેયી (ભાણેજી) દુદ્દા હતી. ધ્રુવસેને એક ગામ ગારુલક વંશના પરમ ભાગવત રાજા વરાહદાસ ૨ જાને દાનમાં દીધું હતું. ધ્રુવસેને આપેલાં ભૂમિદાન લેનારા બ્રાહ્મણ સિંહપુર (રિહર), હસ્તવમ (હાથબ), નગરક (નગરા) અને આનંદપુર (વડનગર) જેવાં ગામોના નિવાસી હતા. આ પરથી મૈત્રની સત્તા એ સમયે સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત ઉત્તર ગુજરાત તથા મધ્ય ગુજરાત પર પણ પ્રવર્તતી હોવાનું સૂચિત થાય છે. દાનશાસનના દૂતકે તથા લેખકોના ઉલ્લેખ પરથી એના કેટલાક અધિકારીઓનાં નામ અને હોદા
