________________
મૈત્રક શક્ય :
રાજાના દફતમાં શરૂઆતમાં તો એનું બિરુદ સાથે નામ આપવામાં આવતું, પરંતુ શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયથી એને બદલે માત્ર “સ્વહસ્ત મન’ (દસ્કત તેિ) લખાતું. દાનશાસનના ખતની પ્રમાણિતતા માટે રાજાના દસ્કત અગત્યના હોઈ, એમાં તે તે રાજાના દસ્કતને મરોડ ઘણું મહત્ત્વ ધરાવતો હશે. ' મૈત્રક રાજ્યનાં દાનશાસનોની લેખપદ્ધતિ ગુપ્ત સામ્રાજ્ય કરતાં વાકાટક રાજ્યની લેખપદ્ધતિ સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે. તામ્રપત્રો
ભૂમિદાન શાશ્વત પ્રકારનું હોઈ એને લગતું શાસનપત્ર પેઢીઓ ને પેઢીઓ લગી જાળવી રાખવાની જરૂર રહેતી, આથી પ્રતિગ્રહીતાને દાનશાસન તાંબાનાં પતરાં પર કેતરાવી આપવામાં આવતું, એને “તામ્રપત્રો' કહે છે. આ પતરાં ખતના પત્રના કદ પ્રમાણે કાપવામાં આવતાં. તાડપત્ર પરથી કપાતાં તામ્રપત્ર લંબાઈની સરખામણુએ પહોળાઈમાં ઘણા સાંકડાં રહેતાં. દક્ષિણ ગુજરાતનાં ઘણું તામ્રપત્ર આવા આકારનાં છે, પરંતુ મૈત્રક રાજ્યનાં તામ્રપત્રોની પહોળાઈ એની લંબાઈ કરતાં થોડી જ ઓછી હોય છે, કેમકે ઉત્તર ભારતનાં તામ્રપત્રોની જેમ એને આકાર ભૂજપત્ર પરથી ઘડાતો.૩૧ દ્રોણસિંહનું દાનશાસન, જે મૈત્રક રાયનું પહેલું જ્ઞાત દાનશાસન છે તે, ટૂંકું હોઈ એને એક પતરા પર કાતરવામાં આવેલું, પરંતુ પછી રાજવંશ, પૂર્વાધિકારીઓ અને દાન દેનાર રાજાની પ્રશસ્તિ ઉમેરાતાં દાનશાસનને બે પતરાં પર કોતરવાની પ્રથા પ્રચલિત થઈને છેવટ સુધી ચાલુ રહી. સમય જતાં રાજવંશાવળીને વિસ્તાર વધતો ગયો તેની સાથે આ પતરાંનું કદ પણ વધારતા ગયા. તામ્રપત્રનું કદ શરૂઆતમાં સરેરાશ ૩૦X૨૦ સે.મી. (૧૨૮૮ ઇચ) હતું તે આગળ જતાં સરેરાશ ૪૦૪૩૦ સેં.મી. (૧૬૪૧૨ ઈંચ) જેટલું થયું.૩૭ શરૂઆતમાં ભટાક પછીના ચાર રાજાઓની પ્રશસ્તિ કમી કરવામાં આવી, છતાં દાનશાસનનું લંબાણ વધતું ગયું. પછી પતરાંનું કદ વધારવા ઉપરાંત અક્ષરેનું કદ ઘટાડતા રહેવાનું અપનાવવામાં આવ્યું. પરિણામે હવે પંક્તિમાં લગભગ ૨૪ ને બદલે છેક ૭૫ જેટલા અક્ષર સમાવી શકાતા ને પતરા પર ૧૨-૧૫ પંક્તિને બદલે ૩૦-૩૫ કે એથીય વધુ પંક્તિ કોતરી શકાતી.૩૮ - દરેક તામ્રશાસનનાં પતરાંને એક છેડે તાંબાની બએ કડીઓ વડે જોડવામાં આવતાં. આ માટે પહેલા પતરાના નીચલા છેડા પાસે અને બીજા પતરાના ઉપલા છેડા પાસે બબ્બે મોટાં કાણું પાડવામાં આવતાં. આમ કરવાથી તામ્રશાસનનનાં બંને પતરાં એક છેડે જોડાયેલાં રહે છે ને અંદર લેખ વાંચવા માટે બીજે
