________________
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલી
‘મિ. આગળ જતાં જ્યારે શ્લોક નિયત કરવામાં આવ્યા ત્યારે આમાંથી -વહૂમિ, યાની અને પ૦િ એ ત્રણ ક પસંદ કરવામાં આવ્યા. આમાંના ઘણાખરા લેક સ્કંદ, પદ્મ, ભવિષ્ય અને વિષ્ણુધર્મોત્તર જેવાં પુરાણમાં -આપેલા છે.
દાનશાસનને અંતે રાજશાસનના દૂતકનાં નામ અને હોદ્દો, દાનશાસન ઘડનારનાં નામ અને હોદ્દો, દાનની મિતિ અને દાન દેનાર રાજાના દસ્કત આપવામાં આવે છે. ૨૭ શરૂઆતનાં દાનશાસનમાં આ ચાર બાબતો ગમે તે ક્રમમાં રજૂ થતી, પરંતુ શીલાદિત્ય ૧ લાના સમયથી એને ક્રમ ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિયત કરવામાં આવ્યો.
દાનશાસન ઘડવાનો હક અમુક પ્રકારના અધિકારીને રહે. ધર્મદેય દેતી વખતે એ ત્યાં હાજર હોય તો રાજા એને સ્વમુખે આજ્ઞા કરતે, પરંતુ એવું ભાગ્યેજ બનતું. સામાન્ય રીતે તે અન્ય કોઈ જવાબદાર અધિકારી એને રાજ-શાસનને સંદેશ પહોંચાડત, એને “દૂતક” કહેતા. દૂતકનો અધિકાર સામાન્ય રીતે રાજપુત્ર કે સામંતને અને કેટલીક વાર મહાપ્રતીહાર કે મહાક્ષપટલિક જેવા ઉચ્ચ અધિકારીને સપાતો.૨૮ દાનશાસન ઘડવાને અધિકાર સામાન્ય રીતે દિવિરપતિ (લિપિકોનો ઉપરી) સંભાળતો. દિવિરપતિને અધિકાર ઘણી વાર સંધિવિગ્રહધિકૃતને ને કેટલીક વાર બલાધિકૃતને સેંપવામાં આવતો. ૨૯ દૂતક અને લેખકના હોદ્દાઓની વિગતો પરથી મૈત્રક રાજ્યના અધિકારીઓ વિશે વિશેષ માહિતી સાંપડે છે.
દરેક દાનશાસનમાં દાનની મિતિ આપવામાં આવે છે. મૈત્રક રાજ્યનાં દાનશાસનમાં વર્ષ, માસ, પક્ષ અને તિથિ જણાવતા, વાર જણાવતા નહિ. ૩૦ વર્ષ માટે “સંવત્સર' શબ્દ પ્રયોજાતે. મૈત્રક વંશનાં દાનશાસન સંવત્સર ૧૮૩થી ૪૪૭ નાં છે. અહીં આ વર્ષ કયા સંવતનાં છે એ જણાવતા નહિ, પરંતુ આ વર્ષ વલભી સંવતનાં હોવાનું માલુમ પડ્યું છે. ૧ વર્ષની સંખ્યા અંકમાં આપવામાં આવતી; માસનું નામ આપવામાં આવતું. કોઈ વર્ષે અધિક માસ આવ્યો હોય તો પછીના માસને દિતીય' કહેવામાં આવતા.૩૨ પક્ષ માટે “શુદ્ધ' (શુકલ) અને બહુલ' ( !) શબ્દ વપરાત.૩' તિથિ અંકમાં આપવામાં આવતી. કવચિત, ગ્રહણનું પર્વ હોય તો એને નિર્દેશ કરવામાં આવતો.૩૪ મિતિને લગતી આ વિવિધ વિગતો પરથી મૈત્રક રાજ્યમાં સંવત, વર્ષ, માસ અને અધિક માસ અંગે કાલગણનાની કઈ પદ્ધતિઓ પ્રચલિત હતી એ જાણવા મળે છે. ૩૫
