________________
મૈત્રક શાહ અને અનુ-શૌત્રક કાલ
[, છેડેથી બોલી પણ શકાય છે. તામ્રપત્ર જમીનમાં દાટીને કે ઘરના ગેખલામાં કે કઠણામાં મૂકીને સાચવવામાં આવતાં, એથી એની બહારની બંને બાજુ કરી રાખવામાં આવતી; અજીત, લખાણ અંદરની બાજુ પર જ કતવામાં આવતું. લખાણવાળી અંદરની બાજુએ એક-બીજા સાથે ઘસાય નહિ એ માટે બંને પતરાંની કેર ચારે બાજુએ અંદર વાળવામાં આવતી. પતરાંને જોડનારી કડીના તારને ગોળ વાળી એના છેડા એક બીજા સાથે જોડી દેવામાં આવતા. એમાંની એક કડીના સાંધા પર રાજમુદ્રાની છાપ લગાવવામાં આવતી, જેથી તામ્રશાસનેનાં પતરાંની જોડી અકબંધ રહે ને પ્રમાણિત ગણાય. મૈત્રક રાજ્યની રાજમુદ્રાના ઉપલા ભાગમાં બેઠેલા નંદિનું ચિહ્ન અને નીચલા ભાગમાં રાજવંશના સ્થાપક શ્રીમદના નામનું લખાણ હોય છે. ૩૯ તામ્રપત્ર પર લહિ દાનશાસનની પંક્તિઓ લખી આપતે ને કંસારે એ પ્રમાણે અક્ષરો કોતરતો. દાનશાસનમાં કંસારનું નામ આપવામાં આવતું નહિ.
ક્યારેક આગળ જતાં પાછલા કોઈ રાજાના નામે બનાવટી દાનશાસન લખાતું ને તામપત્રો પર કોતરતું, પરંતુ એવા દાનશાસનમાંની અસંગત વિગત પરથી તેમજ એની લિપિના મરોડ પરથી એ અનુકાલીન બનાવટ હેવાનું પકડાઈ જાય છે. ૪૦
મૈત્રક રાજયનાં તામ્રશાસને પરથી એ રાજ્યના રાજવંશ, રાજ્યતંત્ર, ધર્મસંપ્રદાય, લિપિ, કાલગણના ઇત્યાદિ વિશે વિપુલ માહિતી ઉપલબ્ધ થઈ છે.
પાદટીપો
q-2. P. V. Kane, Histotry af Dharmaśāstra, Vol. II, pp. 437 ff.
૩. જુઓ , શા ૧, પરિશિષ્ટ ૧, જેમાં આ વંશનાં ૧૦૧ તામ્રશાસન ગણાવ્યાં છે. એ પછી બીજાં સાત તામ્રશાસન મળ્યાં છે. સન ૧૯૭૦ ની આખરે કુલ સંખ્યા ૧૮ થઈ છે. એમાં બે તામ્રશાસન બનાવટી છે.
૪-૭. ઐ.ગુ, ભા. ૧, પૃ. ૫૩૫ ૮. જુઓ મિત્રક રાજાઓની વંશાવળી. ૯. મે.ગુ, ભા. ૨, ૫. ૪૯૭-૪૯૯ ૧૦-૧૬. એજન, પૃ. ૫૩૫–૫૩૬, પરિશિષ્ટ ૩ ૧૭. એજન, પૃ. ૫૩૭; પરિશિષ્ટ ૪ ૧૮-૨૪, એજન, પૃ. ૫૩૭; વળી જુઓ એજન, ૫ ૩૪૫
