________________
૨૬૨]
મૈત્રક કાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ માલા (ઈ. સ. ૭૭૭)ની પ્રશસ્તિમાં કર્તાના અનેક પૂર્વાચાર્યોના ઉલ્લેખ છે. મૈત્રકકાલ અને અનુ-મૈત્રક કાલ ગુર્જર દેશમાં જૈન ધર્મના ઉત્કર્ષ હતા.
જૈન સંપ્રદાયની બે શાખાઓ તાંબર અને દિગંબર વચ્ચે સ્પર્ધા અને કલહનો પણ ઉલ્લેખ મળે છે. બપ્પભદિસરિએ દિગંબરોના કબજામાંથી ગિરનારતીર્થ છોડાવ્યું હતું.૩૧ બપ્પભટ્ટસૂરિના ગુરુબંધુઓ નમ્નસૂરિ અને ગોવિંદસૂરિ ગુજર-પ્રતિહાર રાજા મિહિરભોજના પરિચયમાં હતા. નરિએ ભરત ચક્રવર્તીનું જીવન નિરૂપતું એક સંસ્કૃત નાટક તૈયાર કર્યું હતું અને ગોવિંદસૂરિની સહાયથી આમ રાજા (નાગાવલેક અથવા નાગભટ ૨ જા) સમક્ષ એ ભજવાયું હતું. બપભદિસરિ પોતે ઘોડેસવાર થઈને ફરતા એમ “પ્રભાવચરિત' નેધે છે. દેવગુપ્તસૂરિને (ઈ. સ. ૯૩૮ આસપાસ) વીણા વગાડવાને ખૂબ શોખ હતો. જૈન સંઘે એ સામે વાંધો લેતાં તેઓ સૂરિપદ છેડી લાટ ચાલ્યા ગયા હતા.૩૩ ચૈત્યવાસી સાધુઓએ વિદ્યાધ્યયન સાથે લલિત કલાઓનો પણ શોખ કેળવ્યા હતો એના પુરાવા અહીં મળે છે. પછીના સમયમાં જૈન સમાજે ચૈત્યવાસી સંસ્થાને સ્વીકાર કરી લીધે હતો. અનેક સંગીતશાસ્ત્રના ગ્રંથ પણ રચ્યા હતા. કેટલાક સુવિદિત સાધુઓના નેતૃત્વ નીચે ચૈત્યવાસીઓ સામે પાછળથી સુધારક પ્રત્યાઘાત ઊભો થયે હતું એ વસ્તુ આપણું ધાર્મિક-સામાજિક ઇતિહાસમાં અભ્યાસપાત્ર છે, પણ એનું નિરૂપણ આ પ્રકરણમાં પ્રસ્તુત નથી.
આ મુખ્યત્વે શ્વેતાંબર જૈનની વાત થઈ. દિગંબર સંપ્રદાયના અનુયાયીઓની સંખ્યા પછીના સમયની તુલનાએ એ સમયમાં મોટી હતી એમ અનુમાન થાય છે. દિગંબર સંપ્રદાયનું એક મુખ્ય કેંદ્ર વઢવાણ હતું. દિગંબર સાહિત્યની પ્રાચીનતમ સંસ્કૃત રચનાઓ પૈકી બે—જિનસેનકૃત “હરિવંશપુરાણ' (ઈ. સ. ૭૮૩) અને હરિણકૃત “બૃહત્કથાકેશ' (ઈ.સ. ૯૭૧-૩૨)–વઢવાણમાં રચાયેલી છે. જિનસેન અને હરિષણ બંને પુન્નાટ સંઘના આચાર્ય હતા. કર્ણાટકઅંતર્ગત પુન્નાટને એક દિગંબર સાધુસમુદાય સૌરાષ્ટ્રમાં આવીને, ખાસ કરીને વઢવાણ આસપાસના પ્રદેશમાં, સ્થિર થયા હતા અને પિતાના મૂળ સ્થાન ઉપરથી પુન્નાટ સંઘ તરીકે ઓળખાતો હતો.૩૪ “ભદ્રબાહુચરિત' અનુસાર, કરહાટ (કરાય? ના રાજાએ ઈ. સ. ૯૦૦ આસપાસ વલભીના વિદ્વાન શ્વેતાંબર સાધુઓને પિતાની રાણી –કુલદેવીની વિનંતીથી નિમંત્ર્યા હતા.૩૫ ખરેખર તે ઈ. સ.ના આઠમા સૈકાના અંતભાગમાં વલભીને ભંગ થયા પછીની આ ઘટના ગણાય, પણ વલભીનું મહત્ત્વ કંઈ એકાએક નાશ પામ્યું નહિ હોય અને અનુ-મૈત્રક કાલમાં પણ ત્યાંની ધાર્મિક સાંસ્કારિક પ્રવૃત્તિઓ ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં ચાલુ રહી હશે
