________________
૧૩ મું] ધર્મસંપ્રદાય
[૨૬ વળી એક તરફ ગુજરાત અને બીજી તરફ મહારાષ્ટ્ર તેમજ કર્ણાટક વચ્ચે રાજકીય ઉપરાંત જે સાંસ્કારિક સંપર્ક ચાલુ રહ્યો હતો તે પરત્વે પણ ઉપર્યુક્ત નિર્દેશ કંઈક ઉદાહરણાત્મક પ્રકાશ પાડે છે.
જૈન ધર્મની જેમ બૌદ્ધ ધર્મ પણ મૈત્રકકાલમાં વ્યાપક પ્રચારમાં હતા, જોકે કોના અનુયાયી વર્ગની સંખ્યા વિશેષ હતી એ કહેવું મુશ્કેલ છે. ઈવી સનના સાતમા સૈકાની અધવચમાં ગુજરાતમાં આવેલા ચીની મુસાફર યુઆન સ્વાંગે પોતાના પ્રવાસવર્ણનમાં સેંકડે બૌદ્ધ વિહારની નેંધ લીધી છે. મૈત્રક દાનપત્રોમાં પણ બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ અને ભિક્ષુઓના અનેક વિહારના ઉલ્લેખ છે. બુદ્ધદાસ, સ્થિરમતિ અને વિમલગુપ્ત એ બૌદ્ધ આચાર્યોના ઉલ્લેખ દાનપત્રોમાં, છે; એમણે વિહારે બંધાવ્યા હતા. વલભી નજીકના એક સંધારામમાં સ્થિરમતિ અને ગુણમતિ નામે બે બેધિસો પૂર્વકાલમાં રહી ગયાનું યુઆન સ્વાંગ નોંધે છે. વળી એ સંધારામ બંધાવનાર તરીકે અચલ નામે “અહંત'ને એ ઉલ્લેખ કરે છે. “આર્યમંજુશ્રીમૂવકલ્પ'માં ગુણમતિ ઉપરાંત પિંડયારિક નામે વલભીવાસી વિખ્યાત બૌદ્ધ સાધુને નિર્દેશ છે. ૩૭ આ સંધારામને ભાવનગર પાસેના તળાજાની ગુફાઓ' તરીકે ઓળખવામાં આવેલ છે.૩૮ વલભીના રાજાઓ તથા, એમનાં કુટુંબીઓએ અનેક વિહાર બંધાવ્યાનાં પ્રમાણ છે. વલભીપતિ ભટાકે બાંધેલ મનાતો વિહાર “ભટાર્કવિહાર' તરીકે ઓળખાતો હતો; મિમ્મા નામે ઉપાસિકાએ બંધાવેલ વિહાર એની પાસે હતો. ભટાર્કપુત્ર ધ્રુવસેનની ભાણેજી, પરમોપાસિકા દુદ્દાએ વલભીમાં એક મહાવિહાર બંધાવ્યો હતો. શીલાદિત્ય ધર્માદિત્યે વંશકટમાં વિહાર બંધાવ્યો હતો અને એના મહેલની બાજુમાં બંધાયેલા વિહાર વિશે નેંધ યુઅન સ્વાંગ કરી છે. રાજ્યાધિકારીઓ, વેપારીઓ આદિએ પણું વિહાર બંધાવ્યાનું જાણવા મળે છે. સામંત કકકકના માતુકુલની પૂર્ણભદ્રાએ વલભીમાં ભિક્ષુણીઓને વિહાર બંધાવ્યો હતો અને દિવિરપતિ સ્કંદભટે ધાવકમાં ભિક્ષુઓને વિહાર કરાવ્યો હતો. કકક માંકિલ અને અજિત નામે વણિકોએ વલભીમાં વિહાર બંધાવ્યા હતા. કેઈ યક્ષશરે (સંભવતઃ ગારુલક રાજા શરે) વલભીમાં ભિક્ષણ માટે મહાવિહાર બંધાવ્યો હતો અને ગેહકે વલભીના દુદાવિહારમંડલમાં એક વિહાર બંધાવ્યો હતો. વલભીમાં ભિક્ષુઓના વિહારોનું મંડલ દુદ્દાવિહારની આસપાસ હતું અને ભિક્ષુણીઓના વિહારોનું મંડલ યક્ષરવિહારની આસપાસ હતું. આ તેમજ બીજા કેટલાક વિહારોને મૈત્રક તેમજ ગારલક રાજાઓએ ભૂમિદાન આપ્યાના ઉલ્લેખ મળે છે. બૌદ્ધ ધર્મના મહાયાન અને હીનયાન એ બંને સંપ્રદાય પ્રાચીન ગુજરદેશમાં પ્રચલિત હતા, પણ મહાયાનની તુલનાએ
